Perla në plagën e një martese Novele nga Marçel Hila

Marcel Hila – Perla në Plagën e nji Martese

Perla në plagën e një martese

Novele nga Marçel Hila

Kapitulli I

Ishte fillimi i shtatorit i vitit 1989. Bënte nxehtë i madh. Një i afërmi im martonte vajzën. Në ditët e javës përpara së shtunës së martesës, të afërmit e familjes, por edhe miqtë, mblidheshin te shtëpia e tij. Grumbulloheshin pasditeve, sepse paraditeve ishin gati të gjithë në punë. Fillonin të vinin nga gjashtë-gjashtë e gjysma.
Edhe ne – babai, nëna, motra dhe unë – niseshim për atje rreth kësaj ore. Nëna e motra rrinin me gratë; e gjenin bisedën shtruar. Ndërsa unë e babai përziheshim në grupet. Babai, me burra në moshë; unë, herë me ata të moshës sime e herë me ndonjë personazh interesant të pranishëm aty, të cilin  komunizmi e kishte zënë e tashti ai po e përcillte, prej atyre që përjetuan në mish e në shpirt flakët e ferrit demoniak. Miqtë e të afërmit tim, bashkë me gratë, zinin vend në karriget e vendosura në rreshta, si gjysmë rrethi, në një oborr të vogël, që gjendej përpara shtëpisë. Ishte një hapësirë me parcela, anash të cilave kishte kudo lule. Oborri kufizohej me një mur rrethues, të veshur me shermashekun karakteristik, që valë-valë, hijshëm zbriste poshtë, deri në tokë. Ngjitur për mur, përpara shtëpisë, aty ku ishte oborri, gjendej një stol druri, me dërrasa të mëdha e të trasha, punuar me mjeshtëri nga i afërmi im. Në fakt, ishte merakli e punonte me shije. Ishte pasionant për shumëçka: mbante lule, rriste gardalina e kanarina, kultivonte llojet më të mira të rrushit, për tryezë, për verë e për raki. Kishte edhe hobi të tjera, që e bënin njeri tip të veçantë, natyrë simpatike. Ishte artist i njohur, kompozonte këngë e i binte një vegle muzikore shkëlqyeshëm.
Shermashekun ia kishte veshur murit në mënyrë të veçantë: degët e tij zbrisnin deri poshtë. I kishte lidhur e i kishte thurur enkas, duke krijuar një skutë joshëse, si një tip alkove, të përngjashme me ato mesjetaret. Degët e gjelbërta të shermashekut, që zbrisnin ashtu hollë e bukur, bashkuar me lulet delikate e plot ngjyra, që lartësoheshin nga toka, ndërthureshin bashkë e rrinin në harmoni në atë mjedis të qetë. Një pishë që lartësohej aty pranë, lëshonte hije, duke ia prerë dritën e perëndimit atij qoshku, ku i jepte mjedisit pamjen e një skene romantike, një oaze idilike.
Këto ditë, në stolin, uleshin më të moshuarit, të cilëve u bëhej vend për respekt. Ndërsa njerëzit e tjerë zinin vend kudo, me karriget e vendosura në formë gjysmë rrethi, kthyer nga ky stol i madh, që ishte si një presidium i pashpallur, ndonëse aspak më i lartë si nivel me të pranishmit e tjerë. Këta të fundit, nisnin e i jepnin jetë një tip parlamenti, që e gjente shpejt temën e diskutimeve dhe, me kënaqësi, tirrnin biseda. Karriget nuk mjaftonin, ndaj merreshin borxh te komshinjtë, mbasi masa e njerëzve sa vinte e shtohej. Fëmijët mbushin oborrin. Shumica, të mëhallës, kureshtarë, shfrytëzonin rastin të loznin e të bënin rrëmujë në këtë tollovi, siç është java para dasmës. Ia behnin, s’dihet se prej ku e s’dihet se kur, por oborri ishte plot me ta. Ishte e vështirë t’i identifikoje se të kujt ishin. Fëmijët i tërheq pranina e masave dhe e të mëdhenjve. Gjenden mirë në këto mjedise të preferuara për lojërat e tyre.
Vinin edhe shoqe të punës ose të fëmijërisë së kushërirës sime që po martohej. Secili, në mënyrën e tij, pa e prishur atë festë të përnatshme që krijohej dhe pa e dëmtuar atmosferën, mblidhej në grupe të vogla, sipas moshave e hapte temën ose hynte në të, si të zhytej në ujë të freskët, në argumentin që u pëlqente më shumë apo që kishte interes më të madh dhe aktualitet.
Ka kënaqësi në këso grumbullimesh. Krijohet një atmosferë e këndshme, e gëzuar, lind një familjaritet i veçantë. Të gjithë i gëzohen pranisë së të tjerëve. Në festën e madhe krijohen grupe-grupe festa të vogla e të këndshme.
Pastaj, andej nga ora tetë zbriste fresku, vapa sikur largohej e frynte një fllad i ëmbël. Kështu, vinte koha të ndizeshin llambat e mëdha e të shumta të oborrit, të vendosura në disa vende dhe mbrëmja, me freskinë që sillte me vete, e bënte më të këndshme atmosferën, shpirtin e shoqërisë në tërësi. Rrihej deri vonë, në biseda të gëzuara e plot humor.
Ardhja në masë e njerëzve, gjatë gjithë javës, kishte një tjetër arsye: vinin t’i bënin shoqëri në këto ditë të afërmit tim, sepse ai po vuante. E thoshte vetë. Në fakt, ishte një lloj solidariteti për të. Martonte vajzën e vetme, por i kishte dalë një hall i madh: para pak muajsh djali i tij i vetëm kishte bërë një martesë pa e dëgjuar babanë e pa frikë, mund ta quaje martesë me probleme. Kishte marrë një grua nga një qytezë e largët e Jugut të Shqipërisë dhe e kishte sjellë drejt e në Shkodër. Ajo e irritonte të afërmin tim. Martesë brenda dite. Tip grabitjeje moderne. E kishte njohur kur kishte qenë për disa muaj në Tiranë, në një kurs specializimi, montim-riparim televizorësh e radiosh. Konvikti ku ai flinte e hante ishte ngjitur me konviktin e vajzave që bënin një kurs për kuzhiniere. Kishte qëlluar edhe ajo në atë konvikt, që nuk dihet sesi e kishte njohur, por që u bë pastaj gruaja e tij. Ajo kishte ardhur të mësonte diçka më shumë për gatimin. Atje ku jetonte, punonte kuzhiniere në një mensë minatorësh. Sesi ishin lidhur, si i kishin bërë punët e deri ku kishte shkuar dashuria e tyre, për këto askush nuk dinte gjë. Pak ditë pasi kursi kishte mbaruar, i biri ishte nisur edhe njëherë për në Tiranë e të nesërmen, ishte kthyer në Shkodër me nuse. Kishte trokitur në derën e të atit. I kishte thënë thatë e shkurt – e kjo ishte hera e parë që e njoftonte – se: “kjo është gruaja ime”.
Shtëpia ishte tronditur nga kjo e papritur, me shumë të panjohura brenda. Djali i tyre të vepronte në fshehtësi? Nuk kishte qenë nevoja. Kishin qenë prindër të hapur, të emancipuar! Pse kjo sjellje prej tinzari? Pse të mos konsultohej me familjen, ta lajmëronte disi, e jo kështu, në këtë lloj fshehtësie të pabesë? Apo, siç ngjet me disa vajza që i kanë në duar djemtë, si peshkun në rrjetë e i porosisin qartë, rreptë e prerë që të mos u thonë asnjë fjalë familjeve. E ata, të shkretët naiva e torollakë të dobët, binden. Këto lloj femrash e dinë se po shkoi lajmi a ndonjë e dhënë e padëshirueshme në vesh të shtëpisë së djalit, nis hetimi e gjithçka mund të dalë skandaloze për vajzën: familja e djalit atëherë i vihet punës ta pengojnë këtë lidhje me çdo kusht. Prandaj, të dashurit të verbër i thonë që “ta mbajmë të fshehtë dashurinë”, ndërsa përpiqen me të gjitha mjetet e mënyrat të shpejtojnë ditën e martesës.
I ati, i shtangur e i trullosur, i futi brenda. Më shumë në këmbë se ulur, më shumë në ecejakje poshtë e përpjetë dhomës sesa i përqëndruar, dikur ia kishte filluar një seancë marrjeje në pyetje. Gjatë bisedës, mori informata të mjaftueshme. Kur i lidhi bashkë, i doli një pamje e frikshme, e paimagjinueshme. Mori vesh se kush ishte vajza, nga ishte e kush ishin familja e saj. Rezultonin të papranueshme, biles dëshpëruese, sepse nuk përputheshin në asnjë pikë me statusin e familjes, të emrit e të vlerave të tij qytetare e shoqërore. Kulmi ishte se i ati i vajzës kishte qëlluar edhe komunist, enverist i flaktë, nga një fshat i largët i Skraparit. Kjo nuk mund të durohej në asnjë mënyrë. I gjendur ngushtë nga kjo martesë e papritur dhe e pa kuptim, si dhe mbasi kishte parë vendosmërinë e të birit që më parë thoshte “lë jetën, por atë jo”, i ati i djalit i kishte sikterisur. – “Të bëhesh ti gruaja e tim biri?” – i kishte thënë asaj  – “s’hyn as ti e as ai këtu, në shtëpinë time! Shporruni që të dy!”.
I biri ishte larguar. Kishte marrë me qira një banesë përdhese diku, në një rrugicë të ngushtë e të humbur. Shkodra mbarë e mori vesh. Fjalët vërshuan si lumi. Ngjarja u bë lajmi i ditës për të gjithë qytetin. Por nuk mbaroi me kaq. Sapo ishte kryer ky akt, ia kishin behur me urgjencë nga qyteza e largët e Jugut familja e vajzës: babai, nëna, vëllai, daja, dy xhaxhallarë, nja tri motra të nuses së grabitur dhe ca kushërinj. Ekip më shumë gati për luftë e që kërkon hakmarrje, sesa për paqe, për të zgjidhur punë e për të marrë vesh si është puna. Me të pyetur, e kishin gjetur shtëpinë e grabitësit të vajzës së tyre. Kishin trokitur në derë për t’i kërkuar llogari për veprimin e të birit, që kishte pasur pafytyrësinë të rrëmbente të bijën e një komunisti.
“Si mund të ndodhte kjo? A e dinte ai djalë se çfarë mund ta gjente? Ku e kishte gjetur ai këtë guxim? Pa le që ishte edhe i prekur politikisht!”. I ati i djalit i kishte thënë se ata nuk janë në këtë shtëpi dhe nuk do të hyjnë kurrë këtu. – “Gjejini ju se ku janë!”.
Kaluan kështu ditë e nuk mbeti kush, miq, të njohur e të panjohur, pa i trokitur derës së shtëpisë së tij, për të ndërmjetësuar bashkimin, pajtimin, por as që bëhej fjalë. I biri, kur kishte parë refuzimin deri në fyerje për gruan e tij, idhullin e zemrës së vet, objektin e dashurisë deri në çmenduri, më shumë për t’u rebeluar, për t’u hakmarrë, për t’i krijuar probleme të atit me imazhin e tij në Shkodër, kishte marrë vendim: nuk do të shkonte në dasmën e të motrës. Babai ishte gjendur keq: donte që i biri të ishte i pranishëm për sytë e dynjasë, por pa atë dhe pastaj, me të mbaruar dasma, të ikte edhe njëherë. Por, në asnjë mënyrë. “S’bëhet fjalë të shkoj pa loçken time” – thoshte. – “O të dy, o asnjëri. I vetëm, kurrë”. Kështu, i biri po braktiste të motrën në ditën e martesës së saj, në sytë e të gjithë qytetit. Ky vendim rëndonte si peshë sfilitëse mbi gëzimin e kësaj dasme në një kohë që po martohej plot salltanet.
Ishin thirrur humoristët më në zë të qytetit si dhe ajka e muzikantëve. Orkestra më e mirë do të luante e do të këndonte këngët më të bukura shkodrane dhe ato të kohës. Ishin thirrur këngëtarët më me famë. Ishte siguruar edhe repertori i muzikave vals dhe orkestrale për kërcimet e po ashtu edhe një magnetofon i madh me shirita, gjë e veçantë për atë kohë. Ishte porositur raki e fortë Skrapari, ushqime nga NTLUS-i, deri edhe mish fazani, mbase nga rezervati i gjuetisë së Velipojës; lukse këto të mëdha për kohën kur zhvillohet ngjarja. Por të gjitha këto dukeshin si një hiç karshi vendimit të të birit. Ishte një plagë e hapur dhe për këtë diskutohej, por fshehurazi.
Në fakt, në të gjithë Shkodrën, ishte bërë çështja e ditës. Edhe këtu, te shtëpia e të afërmit tim, në këto ditë, grupet e vogla që mblidheshin e kishin marrë në analizë, ia kishin bërë autopsinë, ia kishin nxjerrë zorrët e mëlçitë këtij rasti. Sepse, duhet thënë, kishte një prishje ekuilibri në këtë martesë. Jo vetëm se ishte bërë jashtë rregullave, pa respektuar traditën, por ishte më shumë një zgjedhje e pakuptimtë se e guximshme, më shumë e kotë, sesa kokëkrisur, me atë trimërinë alla kaçakçe të të rinjve, që e zgjidhin vetë fatin e bashkimit të tyre.
“Si e mori? A s’kishte tjetër për të? Ç’i bëri ajo që ia futi të dyja këmbët në një këpucë? S’ka femra Shkodra? Ai mund të merrte më të mirën, kë të donte, veç të hapte gojën! U marros, i shkreti, kot u marros! O atë, o do të shembej bota. Një në një milion raste ngjet kjo. Kush është e te kush përfundoi”. E kështu, pa nda rridhnin në atë mjedis fjalë, mendime, gjykime.

***
Kisha pak kohë që kisha ardhur tek i afërmi im atë ditë dhe me sy kontrollova grupet që tashmë ishin formuar. Ishin nja dy a tre. Dy të mëdhenj: njëri te dera e oborrit e tjetri te oborri i përparmë, rreth stolit të madh. Ishte edhe një i vogël, diku, afër kopshtit. Moshatarë të mi, në atë orë, kishte pak. Pashë njëherë si të doja të zgjidhja ku të shkoja. Vendosa të shkoj te grupi që ishte pranë derës së oborrit. Ishin gjashtë a shtatë, burra në moshë. U afrova dhe pa zë, po rri pranë tyre. Po ky diskutim, puna e martesës së të birit. Linja e bisedës, ishte pak a shumë kjo: “familja e mirë transmeton besnikërisht tiparet, edukatën, deri shijet, edhe zgjedhjet te pasardhësit. Këto kthehen në detyrim për fëmijën, në të ardhmen. Ai duhet të ndjekë gjurmën familjare, zgjidhjet e ofruara prej saj, sepse janë më të mirat e s’mund të flaken lehtë, aq sa mund të rrënosh themelet e një shtëpie të fortë apo të hedhësh në rrugë të madhe stolitë e gjerdanët, pasuritë e shtëpisë. Kush e ka fajin? Prindi? Jo! Ai bën gjithmonë më të mirën për fëmijën. S’është egoist. Reagon për të mirën e krijesës së vet. Mbetet se faj ka fëmija, të rinjtë mendjelehtë e të pabindur, të llastuar e kokëfortë. Ka këtu edhe rebelim, edhe padëgjesë, gabim në përzgjedhje, mungesë bindjeje, trullosje, budallallëk, gjithçka. Ç’na qenka dashuria, nëse kemi të bëjmë me dashuri? Nuk mundet një dashuri të kërkojë sakrifica të tilla të kota, t’i bihet mohut familjes, vlerave, emrit, për një njeri. Dashuria integron, lartëson, nuk përjashton kështu, nuk duhet të sjellë këto pasoja”. Kështu bisedohej te ky grup, të gjithë shkodranë, besnikë të traditës, pak të sforcuar në përpjekjen për t’i vënë në dukje vlerat e familjeve të cilave u përkisnin. I kujtoj si tani, me ato rrobat më të mira që kishin veshur, por fatkeqësisht të vjetruara, me stof e terital të kohës së socializmit, me këmisha të bardha, pa shije, pa modë. I njihja për emër, ose, mos të gënjej, më mirë me mbiemra. Sepse mbiemri ka peshë në Shkodër. Është titull familjar, si titull industrial me sukses, por i një natyre morale. Ky grup përbëhej nga individë me kësi mbiemrash: Dabërdaku, Muzhani, Luka, Çefa, Suma, Radovani, etj. Mes tyre gjendej edhe Valentin Pervizi, i biri i Prenk Pervizit, kurbinas nga origjina, aristokrat nga shpirti, martir për nga vitet e burgut e të internimit, mik i ngushtë i të afërmit tim, që e kishte njohur kur kishte qenë në internim në Lushnjë, në Grabian e në Gradishtë. Në të vërtetë, pse pashë Valentintin, mora rrugën për te ky grup.
Njëri prej burrave të këtij grupi, Nushi, që po rrinte mbështetur për murin afër derës, pasi dëgjoi opinionet për këtë martesë, hyri në bisedë e tha:
-Thoni si u marros? Qëllon, por radhë.
-Radhë?
-Me sa di unë, janë pak. S’i vë faj.
-Pse s’i vën faj?
-Se kot e rëndojnë me akuza!
-Si e rëndokan kot me akuza Nush, ç’është kjo fjalë?
-S’e njihni dashninë ju, prandaj flitni kështu!
-Si more s’e njohim?
-Je martuar me shkuesi! S’e di ti se çka ndodh kur të kap halli!
-Si s’e ditkena, Nush?! – replikoi një tjetër, aty i pranishëm.
-Në martesë duhet me respektue kërkesat e familjes e jo me i vu gur zemrës. Po shkoi kështu, mirë. Ky djali ka ndjekë zemrën. Në martesën me dashni s’mendon kush gjatë, se lot robi mendsh …
-Jo, jo ka dashni në martesën me shkuesi Nush! Si s’ka?
-Unë s’njoh kënd që ka luejtë mendsh për të fejuarën e marrë me shkuesi. Njeh ti?
-Ku të shkon mendja! – tha një tjetër, e qeshi nën buzë.
-Asnjë! Shkohet në fillim tuj u matë: njihen ngadalë me njëri-tjetrin, kërkojnë pikat e përbashkëta. Dhe bashkoi duart e gishtat, në shenjën që do të tregosh pikëtakim. – Në dashni s’ka vend arsyeja, por turren te njëri-tjetri si të marrë. Ne na panë se kombinojshim e na lidhën, ndërsa në dashni i ikë truni qyqarëve, i del jashtë përdorimi, i digjet si llamba prej tensionit të lartë!
-Ha, ha, ha, e bane të fortë Nush, të fortë shumë: e ha dreqi menden!
-Po kje dashnia e fortë e po iu ba shpia pengesë, atëherë halli e ban ashikun me plasë si bomba!
-Ëff, bahet hataja!
-Po të kenë prejardhje të ndryshme, nivele të ndryshme familjesh, ia pengojnë. Ai s’don me ia dijtë e ban kështu marrinë!
-Po, veç shih këtë rastin e s’ke nevojë ma për fjalë…
-Rebelohet shpirti se don me dalë llava…
-Sa bukur flet! Filozof je, filozof… ku i din more burrë?
-Grekët i thoshin psike shpirtit; vetëm dashnia e çon prej gjumit! Po u rebelue, thoshin, bahet njeriu si bisha… si tigri që rrin fjetë tanë jetën, por po i doli gjumi e zgjidhet njiherë…
-Njiherë asht puna…
-Njiherë, s’ka ma, asht unike! – dhe Nushi bëri një gjest me dorë, ta ndihmonte dëgjuesin të kuptonte konceptin e tij.
-Je tmerr Nush. Edhe këto i din?
-Prandaj Sheksipiri e ka shkrue Romeo e Zhulietën, se e ka ba shembull! Habitet njeriu se ç’ka ka mrenda, se as ai s’e din se ka bishën…
-Kjo po – tha njëri, – kam pa njenin tuj u ba si i marrë, kur isha në spital. Ishte çmendë doktori pas infermieres. Ku ishte ajo, vrap ai mbas saj. Ndau infermieren prej burrit, kurse doktorin e ndau e shoqja.
I bezdisur nga ndërprerja, Nushi, me kokë gjysmë ulur, e mori prapë fjalën e tha:
-Qe pra, meqë po thue, ai ndoshta s’ka dashtë kurrë në jetë si atëherë, e i ka dalë vetja doret.
-I kishte ikë truni!
-I lidhet puna nyje, o me e marrë e me ba skandal, o me u nda e me vuejtë të dy, ndokush s’pyet e…
-Kështu asht!
-Në këto raste, s’je ma zot i zemrës tande! Dikush ka thanë: zemra ka arsye që arsyeja vetë s’mund t’i kuptojë. Kështu asht edhe në këtë rast, e prandaj s’i vë faj djalit.
-Kush ka kenë ky që e ka thënë këtë fjalë, zotni Nush?
-Blez Paskal. Francez. Ka lanë nji libër të vetëm: ‘Mendimet’. Aty asht kjo që të thashë!
-Kryevepër!
-E kam lexue kur isha i ri. Më ka ba përshtypje; na kujtojmë se gjanat i zgjidh mendja, se njeriun e ka logjika në dorë; por mandej marrim vesht se asht zemra që vendos, del ma zonja, kur bahet skandali.
-Po, kështu asht. Dikur një shok më ka thanë se iu dukte e dashtuna e tij e bukur si Sofia Loren. Kur i duel pija, thoshte a kam kenë mirë me mendt e kresë!
-Çka? Sofia Loren? Ule more pak, ule!
-Thote ai, s’po e tham unë!
-Ai që don në këtë mënyrë asht si ai që ka pi…
-Asht deh!
-Ashtë pije mistike, se e adhuron gruan a burrin, se, edhe po t’ia thonë të gjitha të zezat për të, s’i merr për bazë, se e justifikon…
-Prit, se këtu s’jam dakord!
-Ka të drejtë Nushi, kanë marrë për grue dyrnjaja deri kurva bordelesh…
-Po ka pasë raste. Pra, ia ka falë të gjitha! Pse? Se e don e s’mund të rrijë pa të!
-Hallall! Ku e merr me të dashtë kush ashtu…
-Rrezik i madh, po çfarë hallallit!
-Nush, mirë po na i ditke punët e marakut! Kam kujtu se je i madh në matematikë! Po më çudit!
-Pak me të lexueme e pak me të ndigjueme!
-Hall i madh amorja! – tha Sebastiani.
-Nush, mos e justifiko këtë djalin se i paska ra në krye e s’ka faj! S’duhet me e lanë njeriu vedin me ra kaq poshtë! Ti flet prej librave!
-Prej librave? Kam raste që i kam pa me sytë e mi, kur kam qenë mësues në Berat.
-Kur kjo Nush?
-Shumë vjet ma parë. Ishim do djem prej Shkodret atje. Njëni, që e njihni, e s’po ia tham emnin, u lidh me një vajzë që s’ia vlente. Lujti mendsh, e mori. Humbi prindërit, u ba gazi i botës. Kështu duhet t’i ketë ndodhë edhe këtij. Dashnia t’marrosë. S’i ka shku kush deri n’fund misterit t’dashurisë!
Pa mbaruar mirë zotni Nushi, filluan kundërshtimet. Rrjedha që mori debati ishte kjo: arsyeja nuk duhet ta lërë njeriun të rrëzohet, por ta mbajë në këmbë, sepse po ra, mbaroi. Njeriu qëndron midis të drejtave dhe detyrimeve, kënaqësisë dhe detyrave. Dashuria bën pjesë në sferën e kënaqësisë. Jeta, në tërësi, në sferën e detyrimeve. Kur i përulemi kënaqësisë, kemi marrë territore nga detyrimi. T’i harmonizosh, është mrekullia. Të zgjedhësh për njërën, duke cënuar tjetrën dhe anasjelltas, është altruizëm apo egoizëm. Ky rast është egoizëm i pastër. “Të bash qejfin tënd, por t’i japësh vuajtje shtëpisë? Të bash babanë me zemër, t’ia nxish fytyrën, ta lësh pa dalë nga turpi pse të paska zënë një merak i marrë e i shkon çmendurisë deri në fund? Të ulësh vlerat familjare pse të ka shkrepur ty të lidhesh me njerëz kot e pa pikë vlere? Të kërcënosh që, po s’e more për grua do të vetëvritesh e këtë ia vë para njerëzve të shtëpisë si presion, si kërcënim për të zgjidhur punën tënde! Atë farë pune? E i duhet dhënë të drejtë! Se po na vdes e po mbaron i shkreti po s’e mori! Jo more? Ku është parë kjo? Mund të justifikohet kjo? Kurrë!”.
Por profesor Nushi vazhdonte të ngulmonte se ka raste kur mendja e humbet forcën; njeriu mund të sëmuret nga dashuria apo edhe nga urrejtja! Është si një virus, si ethet, që e sulmon dhe personi e shpirti i tij dëmtohen. “Edhe trupi në ethe s’mund të ngrihet, s’ka fuqi, por s’asht fajtor për këtë” – tha ai.
Debati u bë i zjarrtë. Nuk desha të qëndroja më aty, sepse s’i gjendej fundi. Ishte vetëm punë opinionesh. Të vërtetën, në këto raste, s’e gjen askush.
Shkurt, për mua ishin të vjetër në gjykime, ndërkohë që bota kishte ndryshuar aq shumë. S’ia vlente më të qëndroja dëgjues pasiv i atyre opinioneve dhe analizave konservatore. Patjetër që duhej t’i vlenin të birit të të afërmit tim, atij që kishte shkaktuar këtë stuhi, sa për ta justifikuar të paktën njëri, sa për t’i bërë avokatinë. Por ai jo vetëm që nuk ishte aty, por edhe po të ishte, nuk do t’ia dinte vlerën. Biseda u zhyt në zhurmë dhe kaos. Burrat s’po e linin më njeri-tjetrit të flisnin, por hidheshin, dilnin, futeshin e ndërpriteshin pa durim e pa rregull. E pashë më të arsyeshme të lëvizja. Më mirë të futesha në ndonjë grup që po diskutonte tani për politikë, për të rejat e ditës, që në atë kohë kishin filluar të shtoheshin shumë. Por para se të ikja, iu afrova zotni Valentinit, që rrinte gojëmbyllur e vetëm dëgjonte – nuk fliste. Ishte i heshtur e i përmbajtur.

***
Valentin Pervizi ishte arrestuar në ditët e para të hyrjes së komunizmit në Shkodër, në mos gabohem, tamam me 29 a 30 nëntor 1944. Pastaj, pas disa viteve burg, e kishin syrgjynosur fushave të Myzeqesë e për vite me radhë kishte hapur kanale, lëruar toka, kishte korrë e shirë drithëra. Krejt jeta i kishte kaluar andej, pa të drejtë të shikonte Shkodrën e as Kurbinin, vendin e tij. Në internim ishte e gjithë familja e tij. Kishte bërë një jetë prej të sfilituri. Tani, tamam në këtë vit, 1989, kishte filluar të vinte nga njëherë, për pak ditë, në Shkodër, tek i vëllai, i liruar nga internimi para pak kohësh, me familje e që kishte filluar punë në Ndërmarrjen e Ndërtimit të Bunkerëve. Valentini jetonte vetëm, krejtësisht vetëm. Në Shkodër, tek i vëllai, i lëshonin një pëllëmbë vend, në një kthinë të një shtëpie të marrë me qira, te Rruga e Murgeshave Stigmatine, afër Serreqit. I lironin pak vend në ato ditë që vinte e pastaj, kthente përsëri fushave të Lushnjës. Për ndonjë rast apo sebep i kërkonte leje komandës dhe kur ia jepnin, ia behte në Shkodër. Tani kishte ardhur. Kishte kërkuar me ngulm leje. I kishte thënë komandës se: “miku im më i ngushtë marton vajzën e tij të vetme”. I kishin dhënë një javë leje. Kishte ardhur të hënën e duhej të kthehej të hënën tjetër.
Nuk e njihja. Kisha dëgjuar për të, si për një zotëri të veçantë, që kishte kaluar vuajtje të mëdha. Ishte shtat mesatar, me një portet që shprehte burrëri e fisnikëri, por edhe një pamje të përvuajturi. Kur fliste, ishte i ndalur, i përmbajtur. Mendohej shumë para se të shprehej. Një zë i dobët e i ëmbël i dilte nga goja. Kishte veshur një kostum të errët gri, me një këmishë të bardhë, pa kravatë. Sapo ai vinte pasditeve, të gjithë ngriheshin në këmbë për t’i lëshuar vend. Nuk pranonte t’i zinte vendin kujt. Rrinte në këmbë. Atëherë, menjëherë lirohej një karrige, sillej aty ku ishte qendra e burrave me vlerë dhe ftohej të ulej. Por kundërshtonte. “Rri në këmbë, s’ka problem”. I afërmi im e kapte me një mënyrë të “egër” përkrahu dhe e ulte. Rrinte pastaj e dëgjonte. I pëlqente të dëgjonte. I vëmendshëm, nuk humbiste asnjë fjalë. Kush diskutonte, e kuptonte shpejt se nuk do të ndërpritej e nuk do të kundërshtohej nga ai. Pastaj, folësi sikur çorientohej, e humbiste sigurinë, sepse heshtja e zgjatur dhe mos reagimi i atij që është i pranishëm në një diskutim, të topit. Folësit, në një pikë, sikur i pritej forca të vazhdonte dhe me ndrojtje e pasiguri, bëhej gati ta linte bisedën. Atëherë, ngadalë, hidhte sytë drejt Valentinit, për t’ia gjetur kuptimin asaj heshtjes së tij të gjatë. Kur shikimi i mbërrinte te fytyra e tij, gjente në të një buzëqeshje të ëmbël, çliruese. Ai portret i siguronte folësit se: “kjo është natyra ime, se më pëlqen të rri kështu, të dëgjoj diskutimet e bisedat”. Kishte një lloj të drejte, sepse për vite të tëra nuk kishte me kë të fliste në internim. Errej e zbardhej i vetëm. Në punë, kishte mbyllur gojën, për dekada. Kishte kaluar jetën në mbrojtje. Heshtja i ishte bërë natyrë e dytë, inercia e personalitetit të tij, hija që s’i ndahej. Pastaj, për ta siguruar folësin që ishte ndierë në siklet nga heshtja e tij, për ta garantuar se, edhe pse s’fliste, ai s’donte të krijonte ndonjë klimë të rëndë e as të prishte atmosferën miqësore, e vështronte me shikimin e përvuajtur prej zotërie, përzier me një buzëqeshje të ëmbël. Kjo e siguronte diskutuesin se Valentini po e ndiqte, e madje me vëmendje. Buzëqeshja aprovuese i thoshte se biseda ishte e bukur e po e kënaqte. Me kaq, mbaronte çdo keqkuptim, filli zgjidhej edhe njëherë, diskutimi merrte vrull, këtë radhë i çliruar nga keqkuptimi. Pamja e fytyrës së tij ishte ajo e një dashamiri që nuk të zhgënjen kurrë.

***
Valentin Pervizin ma kishte prezantuar i afërmi im që ditën e parë që kishte ardhur tek ai. E mbaj mend mirë, sepse ishte fytyra e re që s’e kisha parë ndonjëherë, ndërsa emrin ia kisha dëgjuar, siç thashë. E dija edhe se babai i tij kishte qenë një burrë i famshëm, “reaksionar”, po të përdorim fjalorin e regjimit. U bëmë miq menjëherë. S’e di sesi, por gjetëm një sintoni të atypëratyshme. Atë pasdite ishte e premte. Të nesërmen ishte dasma. Në ato pak ditë që kishim qëndruar bashkë, s’iu ndava. Ai ishte një lloj legjende dhe unë shkoja në kërkim të këtyre tipave që zgjonin interes. Fitova besimin dhe miqësinë e tij. Diskutonim të rejat e politikës.
Iu afrova Valentinit në mesin e atij diskutimi të zjarrtë të grupit e i thashtë se do të ishte mirë po të largoheshim e të zinim vend afër stolit ku ishin disa ish të burgosur politikë.
-Zotni Valentin, a thua të afrohena tek ai grupi? – kishte atje disa ish të burgosur.
-Mirë, shkojmë!
U nisëm. Dhjetë-dymbëdhjetë metra distancë gjithësejtë na ndante nga ai vend. Duke bërë këto pak hapa, i bëra pyetjen rutinë:
-Zotni Valentin, a kena ndonji të re?
-Të reja? – më tha – ka, por jena në pritje të të tjerave, ma të mëdha e ma të bukura.
Në fakt, unë e kisha fjalën për të rejat politike. Gjatë të gjithë kohës së komunizmit, flisnim me njëri-tjetrin, kryenim atë vepër penale që parashikohej nga neni 55 i Kodit Penal të asaj kohe, që quhej neni i agjitacion e propagandës. Shumë kishin përfunduar burgjeve, jo për një diskutim shpresëdhënës, por edhe për një fjalë a për një gjest. Pjesës më të madhe iu ishte bërë mani të diskutonin për çdo gjë, edhe për më të vogla. Kur u ndërgjegjësova e u poqa, këtë kënaqësi e gjeta në familje dhe s’kishte mik që të vinte e të mos diskutohej për politikë, domethënë për rënien e komunizmit. “Kur? Si? Dini gjë? Ka të reja?”. Kështu, erru e zbardhu, na ishte bërë fiksim. Për të folur, flisnin vetëm me ata që kishim besim, me miq e shokë. Ishte e rrezikshme, por ndienim një kënaqësi kur shanim regjimin, kur shpresonin për rënien e tij, kur ëndërronim.
Kohërat kur zhvillohet kjo ngjarje janë të vitit të madh 1989. Është viti i shpresave të mëdha dhe i përmbysjes së madhe. Ranë poshtë e u shemben disa shekuj, sepse komunizmi është një gatim i gjatë në kohëra. Aty merr pjesë edhe filozofia, që me një guxim prej të marri, kishte sfiduar metafizikën dhe pastaj ishte divorcuar prej saj. I dha zemër arsyes njerëzore të dilte e vetme në kërkim të zgjidhjeve për shoqërinë njerëzore. Por edhe statalizmi, teoria dhe praktika e sundimit sovran e të pakufi, model i keq abuzimi me pushtetin për kohërat që do të vijnë. Edhe arti, mendimi letrar, që merr përsipër detyra për ndryshim shoqëror, manipulon të bukurën, duke e vënë në shërbim të ideologjisë. Kishte filluar pastaj përplasja e madhe e mendimit me besimin, nisur diku në landet e lagërta të Gjermanisë mesjetare luteriane, që prodhoi reformën gjermanike. Evropa ishte grisur më dysh. Lindi Nacionalizmi. Trupi gjigant evropian, i dominuar nga Kisha e Romës, u copëtua. Një goditje tjetër i vjen nga mendimi liberal: këtë radhë jo luftë trupit, por dogmës. Iluminizmi e merr përsipër këtë atentat. Pas kësaj, kërkohen jetë njerëzore. E kryen revolucioni francez, që pret kokat e pafund me gijotinë. Kësaj katrahure shtoni revolucionin industrial, që përfshin në vorbullën e urrejtjes miliona evropianë; edhe darvinizmin, që acaron konfliktin mes mendimit dhe besimit. Në fund doli në dritë edhe Kapitali i Marksit, bibla e çlirimit nga shtypja e shfrytëzimi. Të gjitha bashkë, në harkun e një kohe të caktuar, favorizuan lindjen e komunizmit teorik. Evropa u mbars e priste të lindte fëmijën, botën e re. Pastaj, luftërat botërore, përleshjet e froneve mbretërore e perandorake evropiane, nxitur nga frika dhe konfliktet e vjetra, por edhe vullneti për sundim i Niçes, i mishëruar në teori racore dhe harbute, nuk mund të kishin tjetër rezultat por veç vdekjet masive. Kjo stuhi evropiane lindi këtë fëmijë eksperimental, një përbindësh, si Kuazimodon: komunizmin praktik. Hygo thotë se prindërit e braktisën kurrizon. Nuk e mbajtën në shtëpi frytin e dashurisë së tyre. Evropa Perëndimore s’e provoi vetë, por e la të lindte stepave të Rusisë, duke e nxjerrë prej shtëpisë së vet, ku e ngjizi. E krijuan njerëzit e Evropës Perëndimore të shekullit të nëntëmbëdhjetë, por e pësuan njerëzit e shekullit të njëzetë, të Evropës Lindore; ky përbindësh, kjo “botë e re”, pastaj shtriu këmbët në shumë vende të globit. “Bota e drejtësisë” rezultoi vdekjeprurëse, tragjike. Ishte mishërimi i ferrit mbi tokë. Për kohën kur po flas, pritej, ëndërrohej çlirimi. Ky vit, 1989, ishte kulmi i të gjitha shpresave që kishin filluar që në vitin e largët 1917, në Rusi. Loja po shkonte drejt fundit, në Evropë. Përmbysja po afrohej. Britmat e gëzimit ishin afër, gjëmimi për shembjen dëgjohej nga ata që nuk donin ta lëshonin. Situata e sotme nuk ka lidhje me atë epokë, edhe pse zjarri i pjesëmarrjes në fushatat elektorale dhe përkatësia ndaj partive, ka pjesë nga ajo periudhë. Ishte dëshira e daljes nga ferri. Vetëm brezi që e di se çfarë ishte komunizmi, e di se për çfarë e kam fjalën. Kjo ngjarje pra kuptohet tamam-tamam vetëm nga ata që e kanë jetuar, jo vetëm historikisht atë kohë, por që kanë ëndërruar shpirtërisht çlirimin, gjatë të gjithë kohës së komunizmit. Pastaj, në këto muaj e ditë të këtij viti, e më saktë, në çdo ditë të atij muaji e në çdo ditë të muajve që vazhduan, deri sa ra regjimi i Çausheskut, kur ai u pushkatua si qen zagar, fushave të Rumanisë me 24 dhjetor 1989. Te ne në Shqipëri u desh edhe ca kohë.
Tani, në këto pak pasdite, secili sillte atë që kishte dëgjuar ose edhe komente, një lajm te RAI UNO, një analizë te Zëri i Amerikës, ndokush sillte një lajm nga Tirana për ndonjë fjalë që kishte dalë nga lart, që ishte e sigurt e që kishte marrë dhenë. Çdo gjë, mjafton të ishte e besueshme e shpresëdhënëse. Këto ishin sigurisht tema për diskutim. Atëherë, kushdo, i pasur me të tilla informacione a komente, i hidhte në tryezë. Fillonte diskutimi, komenti i lajmit. Po zgjatem edhe pak, po ia lejoj vetes, se janë të lidhur me aspirata të mëdha, edhe pse kaluan tashmë. Ajo periudhë, gusht-shtatori 1989, ishin plot ngjarje shpresëdhënëse për botën. Në Poloni “Solidarnost” fitoi zgjedhjet e para pluraliste. Gjë e padëgjuar për një vend komunist, që pas Luftës së Dytë Botërore. Diçka ndjehej në ajër se do të ndodhte. Gorbaçovi e pranoi sfidën polake dhe heshti. Ai ishte treguar dhe vazhdonte të tregohej bashkëpunues me Perëndimin. Akujt po shkriheshin. Evropa Lindore kishte filluar të ziente. Në Shqipëri, pak ditë më parë, në gusht të vitit 1989, kishte ardhur për vizitë Nënë Tereza e bile kishte shkuar te varri i Enver Hoxhës, direkt e nga Aeroporti. Por tamam atë ditë, atë ditë që Valentini më tha se kemi të reja e do të kemi të tjera, nuk mbaj mend që të kishte ndonjë gjë të veçantë, ndonjë gjë që Valentini ta kishte marrë vesh e ne të tjerët të mos e dinim. Aq më tepër, që ai ishte i matur, i përmbajtur, i heshtur. T’i shkëputje një fjalë të tillë atij, ishte një përjashtim. Por ai – e mbaj mend shumë mirë – tamam këtë fjalë më tha. Në ato pak metra që na kishin mbetur pa bërë, i thashë me çudi e duke u përpjekur të jem sa më i mirësjellshëm, se kërkoja të dija diçka më tepër për atë që më tha.
-Çfarë ka të bukur zotni Valentin që po na tregoni? – i thashë.
-Kam përshtypjen se shpejt do t’kena ndryshime t’mëdha!
Mbërritëm afër grupit për ku ishim nisur. Ndaluam në këmbë. Po diskutohej, me gjeste, me entuziazëm. U tërhoqa mënjanë, pranë pishës së lartë dhe insistova:
-Po mirë, si ke ardhë në këtë përfundim? A mund të ma kallzosh?
-Po ja, këtë mendova edhe unë. Tashti madje më lindi ideja të të kallzoj nji diçka që ka të bajë me historinë e jetës teme. Edhe dy ditë jam këtu e iki. Po ta them; do të të japë shpresa, që të jesh i sigurt se gjanat do të ndryshojnë. Asht historia…
Sapo ai filloi, i afërmi im pa Valentinin pranë pishës me mua, u drejtua nga ne e i tha:
-Valentin, hajde këtu, ulu, mos rri në kambë!
-Jo, jo – i tha Valentini, – desha t’i kallzoj nji diçka këtij mikut tim. Më len!
-Me të ke kohë t’flasësh! Hajde te stoli…
E mori për krahu, dhe me hapin e tij të fortë e të vendosur, e çoi ku po rrinin kunetërit e të afërmit tim, ardhur atë ditë në drekë nga Tirana dhe një zotëri tjetër, ish i burgosur. Kunatit të tij të vogël i kërkoi t’i lironte vendin Valentinit.
-Urdhëro Valentin e ulu! Fredi, t’lutem sille atë karrigen këtu.
Karrigia erdhi.
-Ky asht zotni Valentin Pervizi. Ka ba katërdhjetë e pesë vjet burgje e internim, pa ndërpremje, asht miku i jem ma i mirë, njeriu ma fisnik që kam taku.
Kunetërit e të afërmit tim i dhanë dorën.
Valentini u ul. Po diskutohej rreth vizitës së Nënë Terezës në Shqipëri, bërë pak më parë. Për këtë ngjarje kishte filluar një debat i madh, kudo. Ishte bërë çështja e ditës. Dikush e kishte marrë si shenjë dobësie. Dikush përpiqej ta deshifronte si veprim me mëshirë të krishterë brenda. Të tjerët s’ia kapnin kuptimin. Ishte gushti i vitit 1989 dhe shtypi, radio e televizioni lajmëruan se Nënë Tereza, murgesha misionare në kërkim të të fundmëve të kësaj bote për dashuri ndaj Krishtit, çmimi Nobel për paqen, do të vinte në Shqipëri për vizitë. “Nënë Tereza për vizitë?”, “Nënë Tereza do të vizitonte vendin më ateist të botës?”, “Çfarë ka ndodhur?”, “shenjë se regjimi po lëkundet”. Dynjaja thoshin: “Është shenjtëreshë e gjallë. Nuk ka ardhur kot. Diçka do të ketë. S’mund të bëjë ajo kompromis me këta: të shkojë te varri i Enverit për të përfituar që të hyjë në Shqipëri? Kurrë! Nuk e besojmë. Mistere ka shumë, por të shkelë tokën shqiptare Nënë Tereza nuk është pak. Ta marrim si shenjë të mbarë!”. Kjo ishte situata. Këto diskutimet. Në shumë grupe sundonte debati politik. Frika kishte rënë. Mjedisi ishte ideal kudo. Në Shkodër më shumë se kudo dhe aty, tek i afërmi im, posaçërisht, sepse të gjithë ishim kundër regjimit dhe nuk prisnim gjë tjetër, veçse përmbysjen e tij. Prisnim të shikonim fundin që, siç dukej, po afrohej.
Një kushëri i yni, që jetonte e punonte në Tiranë, u hodh e tha:
-Po sikur ai skilja, Ramizi, t’ia ketë hedhur Nënë Terezës? Janë të rrahur me voj e uthull këta.
-S’asht gja e thjeshtë kjo!
-Kush e di se ç’ka i kanë thanë?
-Ç’ka i kanë thanë?
-S’e di! Ta marrësh direkt prej aeroportit e ta çosh me ceremoni te vorri i Stalinit shqiptar – një djall i vërtetë – e të ulet në gjunjë ajo e të lutet për të? Për mua ka gabuar. S’ju ban përshtypje?
-Diçka ka këtu e nuk asht aq e thjeshtë!
-Ju mund të thoni se kush je ti që e gjykon? Ndoshta, kërkush!
-S’po e gjykojmë!
-Nji gja e di: asnji prej martirëve që janë pushkatuar e kanë vuajtur në burgjet, s’do të shkonin te vorri i tij e t’u ulshin në gjunjë. Ju si thoni? Unë s’marr vesh gja!
-Edhe kështu mund të jetë – u hodh e tha një plak që kishte bërë njëzet vite burg – por nji gja duhet ta kena parasysh: s’ban asgja për interesin e saj.
-Po, po, këtë s’e vëmë në diskutim!
-Ti thue se për të pa vorret e nanës e të motrës, ka ba pazar e ka pranu të shkojë te vorri i atij?
-Jo, jo, absolutisht, se s’e ban ajo këtë, kurrë!
-Prandaj pra, ajo ka lanë gjithçka për me ia kushtue jetën të vorfërve, kur s’ka pa kurrë në jetë të saj gja me interes për vedin? S’asht ajo ashtu!
-Po, s’asht gja e lehtë! Veç, s’di me i dhanë dum!
-Kushedi si janë gjanat? Diçka ka këtu. S’e shohim sot, do ta shohim ma vonë!
-Të vijë murgesha më e famshme e botës sot për sot, në tokën ma ateiste të botës, ku e ke me ligj ateizmin, me kushtetutë, e këta horra e thërrasin, e presin, e japin në televizion? Për mue këta po thyhen, po tregojnë shenja dobësie. Diçka ka, por çfarë, nuk di ta them – tha një tjetër aty.
-Edhe po gaboi ajo pa dashje, s’e len Zoti me gabu. Ka plane t’mëdha me të! Ndoshta shfrytëzon çdo mundësi që i jepet, me pru pak dritë në tokën dreqit. Ka ba shumë mirë që ka pranu me ardhë.
-Në kjoftë kështu? Ku e merr!
-Çfarë humb ajo?
-Kurrgja! Janë këta që humbin!
-Po, humbin gjithë ç’ka kanë thanë deri tashti: jo, feja opium për popullin, jo kështu, jo ashtu. Po s’kenka pra kështu, kur presin njeriun e Zotit me kësi nderesh!
-S’i kanë kërkue me mohu Zotin, por po hanë fjalët e tyre!
-Thoshin se bar hamë e parimet s’i shkelim. Prifta e murgesha reaksionarë, e kështu e ashtu! Tashti e pritën me lule.
-Ndoshta ka diçka, por Nexhmija i rrinte para e mbrapa e deshti me i thanë njerëzve se s’bahet gja pa kontrollin tem, se s’i len gja në dorë Ramizit ajo. Ai qeshë, kjo vendos!
-Hë Valentin, si mendon ti? – iu kthye i afërmi im atij, duke dashur ta fuste në bisedë. Edhe këtu po rrinte i heshtur, duke ndjekur diskutimet, pa i ikur asnjë fjalë.
-Si m’duket? Kena ma shumë se 45 vjet që flasim e shpresojmë. Deri tashti kanë dalë të gjitha bosh. Sa vdiqën tuj shpresu? Shumë! Tham se janë shenja që po sjellin ndryshin. Tham se erdhi koha!
-A thue?
-A mund të bëhej fjalë për ardhjen e një personaliteti të tillë të madh fetar, si Nënë Tereza? Kurrë!
-Jo, kurrë!
-Prandaj pra, tham se kjo ardhje asht nji vjollcë e përvuajtur që do të sjellë pranverën.
-A thu?
-S’po vjen prej politikës, por prej Zotit! Kjo, tham, asht shenjë e madhe. Mendoj se jena afër!
-Të lumtë goja! Fjala jote në vesh të Zotit. A thua po rrëzohen horrat e po i vjen fundi? – tha i afërmi im.
-Jam i sigurt. Mbas papës kjo asht personi ma i rëndësishëm i Kishës sot, e kjo erdhi! Veç një qorr s’sheh! Tashti duhet të presim!
-Po mirë, si je i sigurt se po përmbysen? – tha njëri, natyrë skeptike. Kishte bërë 15 vite burg në Burrel.
-Kam përshtypjen, e ndiej. S’i jap rëndësi fjalës teme, por prej shenjave tham se diçka po ndodh. Asht një shenjë e madhe, që lajmëron se po na hapet qielli!
Sakaq, një masë e madhe njerëzish ia behën në oborr. Ishin krushqia, të afërm e kushërinj të dhëndrit, të gjithë shkodranë e që jetonin në Shkodër, edhe pse dhëndri jetonte në një qytet tjetër. Biseda u ndërpre. U ngritëm në këmbë. Të sapoardhurit u afruan ku ishim ne, sepse aty ishte edhe i zoti i shtëpisë e u drejtuan për tek ai, për t’u përshëndetur me të e njëkohësisht me të gjithë ata që ishin aty. Filloi rituali i dhënies së duarve e i përqafimeve. Doli detyra që të gjithë të sistemoheshin në karrige, të spostoheshin e t’i bëhej vend të sapoardhurve. Harku i karrigeve u zgjerua. Valentini e pa të arsyeshme të lëvizte, t’i lëshonte vend të tjerëve. Me një shenjë që më bëri me kokë, deshi të më thoshte se ishte koha të lëviznim. Iu afrova e i thashë:
-Zotni Valentin, a lëvizim prej këtu?
-Eja, se dua të të kallzoj atë… që të thashë. Nesër asht dasma e s’di a do të kena kohë të bisedojmë lirshëm. Të dielën në mëngjes nisem. Eja!
Lëvizëm. Masa e madhe e njerëzve kishte mbushur oborrin dhe pjesën para shtëpisë. Çamë përmes tyre. Dolëm afër derës së oborrit, ku grupi i mëparshëm, deri pak më parë i mbledhur duke diskutuar, ishte shpërbërë. Sapo arritëm aty, i thashë Valentinit se do të ishte më mirë të dilnim në rrugicën e ngushtë, para shtëpisë e duke ecur, të bisedonim. E aprovoi. Dolëm.
Ndërkohë, filloi muzika vals. Një mik i të afërmit im, i vetmi hebre që kishte Shkodra, Alfred Schwarz, elektriçist, po provonte altoparlantët dhe magnetofonin për nesër. Zhurma e zërave, që e përforconte muzika, duke i dhënë hare e vrull, kryesisht zërat e të rinjve, si dhe melodia e fortë dhe e lakuar, u përzienë. Disa të rinj filluan të kërcenin. Ndërkohë, po kërkoheshin karrige të tjera për njerëzit e sapoardhur. Përqafimet e përshëndetjet vazhdonin. Gratë uleshin e mbas tyre, burrat.
Dolëm në rrugicën përpara shtëpisë. Po pritja fjalët e tija.
-Urdhëro zotni Valentin!
-S’asht nji lajm apo informacion – filloi ai të fliste me ngadalë e i përqëndruar, – s’asht si po diskutonin aty. Asht nji… çka të tham? Si ta tham? Dhe vazhdoi me atë mënyrën e tij të të folurit, por i shqetësuar, deri sa t’ia gjente fillin bisedës: – Asht nji gja që lidhet me nji, lidhet me… jetën teme, me martesën teme.
Po prisja që ai të vazhdonte lirshëm atë që donte të më thoshte. Nuk i fola.
-Ai diskutimi për martesat e për dashnitë që po banin te grupi, pak ma parë, ku ishe edhe ti, ai sikur ma dha shkasin. Kam nji histori shumë… asht… le të thona e gjithë jeta e jeme e përfshime n’këtë mesele. Ia kam thanë pak kujt. Miqve.
Dhe ngriti kokën e më pa në sy, pastaj, uli sytë edhe njëherë dhe u vu të ecte, ngadalë.
-Atje n’Lushnje, n’Gradishtë, ku jam i internuem, ia kam kallzue pakkujt. Se, do ta shohësh vetë, edhe pse asht histori personale, që lidhet vetëm me mue e me gruen teme, aq ka edhe kuptimin e nji profecie, të nji parashikimi që lidhet me regjimin e me ramjen e tij, me fatin e kësaj toke. Asht nji ngjarje që, edhe pse na ka krijue dhimbje, tashti mund t’na japë shpresë. Po, po, t’na japë shpresë!
Dhe ngadalësoi përsëri hapat. Pastaj, u vu edhe njëherë të ecte e tha:
-Po ta kallzoj. Kam mbarue shkollën n’Itali, n’Milano, Akademinë Ushtarake. Mos t’harroj t’tham se familja e jeme vjen prej thellësive t’shekujve, asht ajo që dikur mbante emrin e Skurajve, nji familje fisnike, ndër ma me randësi t’mesjetës së hershme shqiptare. Kena kontribue për lirinë dhe lavdinë e Kombit Shqiptar. Ti e din, baba jem ishte Prenk Pervizi, gjeneral brigade. Ka kenë ushtarak, gjithmonë. Nuk e di a e ke ndigjue ndonjiherë, por baba, bashkë me shumë oficerë të tjerë, ka mbrojtë Kongresin e Lushnjës, n’vjetin 1920, bashkë me Ahmed Zogun që kishte trupat e veta e që u zgjodh mandej i pari ministër i brendshëm…
-Jo, – i thashë, – s’e dija.
-Atë kohë, baba ishte shumë i ri. Ka mbaruar shkollën ushtarake n’Sofie t’Bullgarisë. Besoj se e din, jena prej Kurbinit!
-Nuk e di – i thashë.
-Baba ishte njeri i emancipuem. Ishim tre djem. Ai deshi që të tre t’mbaronim studimet e nalta jashtë shteti, sepse n’Shqypni nuk kishte Universitet. Si ushtarak që ishte, mendoi që edhe unë t’studiojshe për ushtarak. Kështu që kam ba shkollën e naltë, Akademinë Ushtarake n’Milano. Krahas kësaj, mbas shkollës që mbarova, m’duhej t’kryeja nji specializim. E kreva për kavaleri. Kalorësi’, nëse mund ta shprehim ma mirë. Nuk ka dalë prej modet kavaleria n’ushtri. Asht nji lloj armet speciale, fisnike. Kisha nji kalë temin. Ishte i bardhë e i naltë!”, – buzëqeshi e pastaj, vazhdoi: “Miqësia e kalit me njeriun asht nji mister i vërtetë. Ai m’njihte mirë. Jo vetëm që s’lejonte t’i hypte askush tjetër përveç meje, por edhe gjendjen shpirtërore temen sikur ma lexonte kali. Deri shpirtin e zemrën m’i njihte. Ku i njihte? S’e di. Di vetëm se ai ka nji shqisë t’hollë, t’mprehtë, shumë inteligjente. Nëse isha i mërzitur, ai rrinte si i mpim, nuk nepej, nuk kallzonte kënaqësi, por e respektonte mërzinë teme. Nëse isha i gëzuem, merrte pjesë n’gëzimin e n’gjendjen teme t’hareshme. Ky solidaritet ndiehej n’hapin e n’trokun e tij. Po kthehem n’temë edhe njiherë. N’shkollën e Akademisë Ushtarake njoha nji vajzë, që shpejt u ba njeriu ma i afërm i jemi. Për mu ishte e mrekullueshme. Baba i saj ishte profesori ynë. U njohëm rastësisht, n’disa takime që u organizuen mes familjeve t’oficerëve e studentëve që ishim na. Shkollat ushtarake janë vetëm për mashkuj; nxanëset femna mungojnë. Kështu që, kur organizoheshin pritje, ceremoni, mbramje e festa, për me i dhanë nji ton ma familjar e për me krijue nji klimë ma festive, profesorët merrshin gratë e fëmijët n’këto raste. Pak ma parë, kur po diskutohej atje për dashnitë, po i ndigjojsha me vëmendje ata që flisnin. Madje, kur po fliste Nushi, përpiqesha me e kthy vedin n’ato situata, t’i krahasoja ato ndienja, ato emocione që ai kallzonte për ata të dashuruemt që i zen keq qymyri, me natyrën e ndienjave që provoja unë. Nuk më rezultoi ashtu. Edhe na jena dashtë, por atë lloj makthi e pështjellimi, histerinë që i çon gjanat deri n’ekstrem si i përshkroi ai, jo; ndershmërisht s’i kam provu. Dashnija e jonë lindi sa natyrshëm aq edhe n’mënyrë misterioze, lindi pa pritur e pa kujtu, si t’gjitha dashnitë: me pak buzëqeshje t’pastra e ambëlsi, me nji therje që provuam n’zemër si unë e si ajo, nji dashni e qetë dhe e vendosur. U lidhëm, t’kjartë se ishim taman për njëni-tjetrin. Edhe unë mund t’isha për atë familjen italiane diçka si i nji kategorie tjetër, sepse isha shqiptar e i huaj. Mujshin edhe ata me m’vu pengesa, mujshin me ia ndalu vajzës martesën me mu e atëherë do t’na lindte detyra t’i kapërcenim këto barriera. Por jo, s’ka kenë nevoja, s’na ka shkue n’mende. Ishte nji dashni normale. Normale? E zakonshme? S’tham e zakonshme, se vetë dashuria s’asht ndjenjë e zakonshme. Atë s’mund ta stimulosh e as të shtihesh e t’bash se don, s’mund ta provokosh artificialisht e as ta ndrydhësh, ta burgosësh në ndonji cep t’shpirtit, s’mund t’bash asgja me të. Dashnija o asht o s’asht. E kur asht, asht si reja e qiellit që vjen e t’mblon, pa dashjen tande, t’lag me nji piklim dehës, t’mbush me ndienja ëndërrimtare…
-Ashtu asht! – i thashë.
-Dashnija ka urgjencë, por i sheh frytet e bashkimit n’të ardhmen, koha punon për të. Ndërsa s’mbërrij me kuptu atë sekëlltinë plot ngut e dëshpërim që i zen ata tipat që përshkoi Nushi. Jam i sigurt, tuj u nisë edhe prej përvojës teme të jetës, se ato pështjellimet lindin e formohen si reagim, kur s’tregohet respekt për njeriun…
-Po, po, ka mundësi …
-Janë përgjigje të pavetëdijshme, kur s’i lehet kohë ndjenjës t’rritet e t’marrë formën që duhet, s’i nepet kohë t’përkundë andrrat në shpirt, kur s’kuptohet domethania e burrit dhe e gruas për jetën, për rolin e tyre n’formimin e nji lidhjes, kur s’e vesh me domethanie njeriun e jetës. Personi s’asht i përzgjedhur si partner, por si send, si objekt, që s’asht aty për shkak të dashurisë, por të erosit. Në këto raste dashnija s’hyn prej zemret, por prej mishit, shpejt e drejtpërdrejtë. S’i lanë ndjenjës kohë t’zanë vend e të trajtohet si duhet. Kështu vjen çrregullimi, lind pështjellimi. Këto pasione t’egra erotike krijojnë do si këpurdha t’helmatisura makthet, që mbështjellin e pushtojnë botën e njeriut. Por, po kaloj tani te tregimi, se u zgjata…
-Jo, jo – i thashë – shumë vërejtje me vend kjo…
-Desha t’tham se nji ndienjë e kandshme na afronte drejt njëni-tjetrit; nji pasion i ambël, por edhe i kontrolluem. Unë s’kam folur shumë si tip, se, kështu jam prej natyret, por qe se gjithkush ka natyrën e vet, t’mirë a t’keqe. Ishim njiherë në nji mbramje vallëzimi. Ishte festa e mbarimit t’njenit vit shkollor, e ishim t’gjitha klasat e shkollës. Atë mbramje po vallëzonin, por dama kishte pak, e kështu vraponim t’kapnim ato pak vajza t’reja t’pranishme, sepse t’tjerat ishin gra profesorësh. Pa fillue mirë muzika, u afrova ku ishte ajo e kur muzika nisi, e ftova për vallëzim. Kishte ardhë me familjen. Atë mbramje, sikur m’u lidh goja keq, si të m’ishte ngri gjuha n’qiellzë. Ishte hera e parë që e shikoja afër. E kisha pa edhe herë të tjera, ia njihja atë ecjen e saj elegante, fluturake, vajzërore, ia njihja tiparet, por prej lerg. Ashtu afër, s’e kisha pa. Atë natë ishte shkëlqyese, verbuese. Kështu m’u duk. Bllokimi më pushtoi krejtësisht, ndërsa ajo po bante shaka pa t’keq, me nji hije t’dlirtë, me pafajsinë e nji vajze adoleshente, që s’e din se çka asht pushteti i tundimit, por vetëm vallëzonte hareshëm, me kënaqsinë e argëtimit t’padjallëzi. M’kishte zgjue me kohë nji interes, por rast si ky, për me i folë lirshëm, s’kisha pasë asnjiherë. N’ato pak shikime që i hodha – sepse sytë ma shumë i mbajta përtokë prej ndrojtjes – e kuptova dhe e ndieva se diçka m’lindi n’zemër. S’di ta shpjegoj. Deri mishi i bardhë n’bojë rozë i asaj fytyre vashërore, ajo erë e profumit që përhapte e kundërmonte, buzëqeshja fëmijënore e plot sinqeritet që rrezatonte prej krejt qenies së saj, të gjitha këto m’prekën n’zemër. Kishte nji palë dhambë t’bukur, t’bardhë, nji gojë gazmore e t’pafajshme, gishtat e hollë e elegantë, si t’nji pianistes, nji dorë t’brishtë, që ma kishte dorëzuar pa ndrojtje e pa hije dyshimi, ku gishtat e saj, gjatë vallëzimit, ndërthureshin n’gishtat e mij. Këto, pra, mjaftuan t’m’thernin n’zemër. Atë mbrëmje tek unë lindi dashnija. Por s’e di a ndjente gja edhe ajo, apo jo? Nuk ishte dashnija e djalit adoleshent, që asht trazue për herë t’parë n’zemër, por e atij që ka hy pa kthim n’rrugën e pjekurisë, atëherë kur kërkon njeriun e jetës dhe e kërkon me sy jo t’dehur, por edhe vëzhgues. Ndërsa po vallëzonim, mendova t’ia thosha atë që po ndjeja. Aty, n’atë sallë, ishte e pamujtun. Atëherë mendova që, sa t’mbaronte muzika, t’i kërkoja të delshim pak n’verandën e godinës ku ishim. Muzika u ndërpre; qëndruam n’kambë, tuj pritë t’vehej disku tjetër. Sa filluen tingujt e tjerë, ngadalë n’fillim, si çdo muzikë, nisi edhe njiherë rrëmuja e përgjithshme. Përfitova, iu afrova pak te veshi, e i thashë: – “A dalim pak n’verandë, se… dua të të tham diçka?”. Dhe prita çka do t’bante. Ajo vetëm m’i nguli sytë e saj t’kristaltë, t’pastër, t’pa t’keq e s’foli. Atëherë, si për mrekulli, sepse mue m’takonte iniciativa, por s’dija si ta administroja situatën, ktheva krahët e mora t’delja prej derës për n’verandë. N’fillim, qëndroi si e shtangun, n’pritje t’marrjes së nji vendimi e mandej nisi t’hidhte hapat mbas meje e bindur. Kur dolëm n’verandë, m’u afrua; e kuptoi se s’ishte ma si ma parë, sepse e kishte tradhtue vedin; kishte ardhë deri aty t’ndigjonte atë fjalën, që si duket, po i interesonte, po i pëlqente. N’fillim u skuq, mandej hodhi sytë drejt e n’fytyrën teme, ngadalë… e mandej, ngadalë, uli kryet si e dorëzueme, n’pritje t’fjalës teme. Edhe unë u skuqa. Nji t’ftohtë e nji t’nxehtë ma përshkoi trupin, djersë m’mbluen: kisha frikë se si do t’ma merrte. S’dija si t’ia thosha, ashtu thatë, thjesht, pa solemnitet. M’duhej t’baja nji hymje, t’përdorja fjalë e gjeste, por s’mujshe, s’kishe përvojë. U ndieva krejtësisht i bllokuem. Ajo duhej t’m’ndihmonte t’hapja rubinetin e fjalëve; por s’m’erdhi n’ndihmë. Oh, sa vuajta deri sa ia thashë: “Goricia, të due, je njeriu që do t’doja t’u bajshe grueja e jeme, njeriu i jetës teme!”. E pashë se atë kishte pritë. Por s’e dha veten. Uli kryet, ngadalë, ambël, plot elegancë. T’thoshte ‘po’ menjëherë? E pamundun! Të thoshte ‘jo’? E pamundun! Qëndruam disa çaste ashtu: unë i çliruar që i kisha nxjerrë fjalët, e kisha lëshuar bombën, e kisha ba punën teme. I takonte asaj tashti barra e detyrës t’përgjigjej: duhej t’thoshte ‘po’ apo ‘jo’! Si do ta zgjidhte? S’foli, por as nuk iku, s’tha ‘jo’, por s’mundi t’thoshte as ‘po’. Pritëm pa asnji përgjigje, pa lëvizje, t’ngrimë. Duhej ba diçka. Çfarë? M’duhej mu edhe njiherë t’zgjidhja situatën, lamshin. Atëherë, kreva nji tjetër veprim t’paprogramuem, t’paplanifikuem: ngadalë, u përkula: e putha lehtë n’faqe. Ma mirë t’thuesh, se vetëm sa cika me buzët e mia faqen e saj t’përflakun, t’bame drandofile. Kishte t’nxehtë n’ato faqe, t’shkaktueme prej ndrojtjes, prej turpit, prej ndienjës së re e t’papritun, prej dashnisë, që si flakë që djeg e si dritë që ndriçon, kishte hy n’zemrën e saj. Ndjeva se nji drithrimë – prej turpit a prej dashnisë – ia përshkoi trupin, si rrymë elektrike. Këto çaste s’ka pendë që i përshkruen. Lindja e nji dashnie asht si thyemja e lëvozhgës së vezës. Nji cikatje e vogël e zogu kërcen jashtë. I premtova se do ta doja gjithmonë, do ta merrja për shoqe jete. Ajo vetëm ndigjonte. Puna ishte zgjidhur.
Në ditët n’vazhdim filloi ajo periudhë vrulli e dashnie kur mendja gjithë kohës na mbeste te njëni-tjetri. Delshim, takoheshim shpesh e shpesh. Kaloi do kohë e erdhi çasti që do t’m’duhej t’prezantohesha si bashkëshorti i ardhshëm, duhet t’takoja njerëzit e shtëpisë së saj. E mbaj mend si tashti sesi shkova për vizitë tek ajo, si u paraqita s’pari atje. Atë ditë isha plot emocione. Çova nji tufë lule si dhuratë. Më mbajtën për drekë. Goja m’ishte lidhë. Di vetëm se u përpoqa me u thanë atyne t’shpisë se te Goricia kisha gjetë njeriun e jetës, shpirtin binjak. Asht shprehje e gjetun italiane kjo. Mandej, mbas drekës, baba i saj, profesori jonë, me takt e matuni, m’ftoi t’bajshim nji shëtitje n’kopshtin me lule t’shtëpisë s’tyne, nji vilë n’periferi t’Milanos. Me të e kisha nji lloj lirshmënie n’t’folur, sepse ishte profesori jem. N’atë shëtitje, i kallzova gjithçka për familjen teme për jetën n’Shqypni, kush ishim na dhe si ishte situata ktu. Ai donte t’ndigjonte prej gojës teme qëllimet e mia, por me këtë kërkonte t’m’njihte ma thellë, t’zbulonte botën teme, edukatën, formimin, si dhe t’merrte vesh t’dhana të tjera, detaje që i nxjerr vetëm biseda, shpesh herë, pa dashje. Bisedat e paplanifikueme janë adapte për këto lloj rrëfimesh dhe për mbledhje t’dhanash. Mos t’harroj të t’tham se e gjithë kjo kryhej gjatë kohës së pushtimit italian n’Shqypni. Ishte vjeti 1943, pak kohë para ramjes s’fashizmit. Rrugët me det mes Shqypnisë dhe Italisë s’ishin t’mbyllura, por frika e nëndetëseve angleze që fundosnin anije t’shumta, ishte e madhe. Dua t’tham se kishte anije që, me guxim, shkojshin e vijshin. Gjeta mundësinë e i çova fjalë familjes që të m’nepte bekimin që unë ta merrsha për grua vajzën italiane. I fola për të, i shkrova gjanë e gjatë nji letër. Nuk ishte gja e lehtë për nanën e babën tem t’merrja për grua një italiane. Por edhe për Goricën, s’ishte e lehtë t’lente Milanon e t’vinte n’Shqypni, n’Kurbin, n’shpinë tonë. I shkrova, tuj i kallzue si ishim njohë, kush ishin ajo dhe njerëzit e saj, projektin tonë për me u martue. I kërkoja bekimin. Nëse ata do t’ma nepnin, na do të martoheshim. Ndërsa, sapo të mbaronte lufta, do t’vijshim n’Shqypni për me ba nji darsëm t’madhe, meqë isha djali i madh. Do t’jetonim këtu. Në fakt, shpresoja që t’sistemohesha me punë n’Tiranë, sepse po mbaroja akademinë ushtarake atë vjetë e punë duhej t’kishte për mua, që isha i diplomuem jashtë. E po aq, tuj pasë parasysh emnin e babës e familjen t’cilës i përkisja. Prindt ma dhanë bekimin. M’shkruen: “Mjaft që ti t’jesh i lumtur, të dy t’jeni të lumtur. Keni bekimin tonë për martesën tuaj!”.
Atëherë, n’shtator t’vjetit 1943, u ba zyrtarisht fejesa e jonë. Por ishte edhe koha kur kishte ra Musolini e kishin hy trupat gjermane. Besoj se e din që anglo-amerikanët hynë n’verë t’vjetit 1943 n’Siçili e filluan avancimin. Mbreti rrëzoi Musolinin dhe e arrestoi. Atëherë, Gjermania, kur e pa se Italia fashiste mbaroi, e prishi aleancën me të dhe e pushtoi. Donte t’i priste rrugën trupave anglo-amerikane t’depërtonin me shpejtësi e t’mbërrinin Austrinë, Reichun. E gjithë kjo tashti n’shtator-tetor t’vjetit 1943. Rrugët me Shqypninë u mbyllën, sepse Gjermanët hynë edhe n’Shqypni. Edhe komunikimi me brigjet italiane u ndërpre, sepse zonat e bregdetit t’Jugut e t’qendrës s’Italisë, nga ana e Adriatikut, t’pushtueme tashti prej anglo-amerikanëve, nuk mundësonin ma lidhjet. Duhej pritë vetëm mbarimi i luftës, që situata t’zhbllokohej. Kështu u detyrova t’qëndroja n’Milano. Shihej se Gjermania s’do ta kishte t’gjatë. Isha njëzet e katër vjeç. Menduem t’martoheshim, me synimin që kur t’mbaronte lufta, t’ishim gati t’ktheheshim n’Shqypni.
Erdhi vjeti 1944. Me 20 tetor u martuem, bame darsëm. U ndieva keq, sepse s’kisha askënd temin atë ditë. Për mue kishin ardhur disa shokë shqiptarë, studentë edhe ata. Ishin krushqit e mi. Ia kam ditë shumë për nder. Me ceremoni lidhëm kunorë n’Kishë e mandej, edhe n’gjendjen civile.
N’ditët n’vazhdim, jetuem te shtëpia e Goricias derisa t’liroheshin rrugët e t’vijshim n’Shqypni. Situata ushtarake n’Itali kishte zhvillimet e veta, por po aq edhe kudo n’Europë. T’gjithë ishin n’pritje t’përfundimit t’konfliktit.
N’fundvjeshtën e vjetit 1944 fronti u blloku. Aleatët kishin përparue deri në nji farë pike. Vija e frontit tashti ishte ajo që quhej Linja Gotike. I binte mes për mes Italisë, e ndante m’dysh, diku afër Bolonjës. Fillimisht, gjermanët kishin formue afër Romës nji linjë, që quhej linja Gustav. Mbasi e humbën këtë zonë, filluen tërhjekjen e mbërritën deri te vija Gotike. Aty ndërtuen fortifikime e linja mbrojtëse. Ndërkohë, anglo-amerikanët, tuj dashtë me përparue pak ma shpejt se duhet, filluen me pësue humbje t’mëdha. Edhe furnizimet nuk i erdhën trupave të tyne n’kohën e duhun. Kështu që menduen ta ndalonin ofensivën kundër gjermanëve. Vendosën t’prisnin pranverën, motin e ngrohtë t’vjetit t’ardhshëm, 1945. Na, tuj e pa se gjanat ngecën, se zhbllokimi pritej vetëm vjeten tjetër, menduem me ardhë n’Shqypni. Si t’thashë, gjermanët po largoheshin prej Ballkanit e mbas pak edhe Shqypnija do të lirohej. S’mund t’pritshim vjetin e ardhshëm. Duhej t’bajshim çmosin t’çajshim ferrën, t’iknim prej zonës s’Milanos ku jetonim e t’kalonim n’zonën e lirë, n’territorin e kontrolluem prej anglezëve. E kështu t’kishim mundësi t’drejtoheshim te ndonji port i lirë. Porti i Ankonës ishte tashma n’duart e anglezëve, prandej duhej organizue shkumja n’Ankona e aty t’gjendej nji anije që nisej për n’Shqypni. N’atë zonë t’detit Adriatik, patrullonin anijet angleze dhe s’kishte ma nëndetëse gjermane që mund t’siluronin e t’fundosnin anijet civile apo ushtarake. Ishte nandori i vjetit 1944. Si datë tamam s’më kujtohet, por mbaj mend shumë mirë se gjermanët po iknin prej Ballkanit, po grumbulloheshin n’Jugosllavi, për me u u tërhjekë drejt territorit austriak. I ndiqnim këto informata përmes Radio Londrës. Edhe Shqypnia po çlirohej e, mbas pak ditësh, do të ishte e mujtun për ne me shkue n’Shqypni. Mjaft që t’largoheshim pa rreziqe prej zonës s’Padanias, prej Lombadisë e Milanos e t’mbërrijshim n’Ankona. Duhej me çdo kusht t’mos bijshim n’dorë t’kontrolleve gjermane, sepse i merrnin burrat e rinj e t’fortë, kudo ku i gjenin e i fusnin n’radhët e ushtrisë s’tyne. S’kishin ma ushtarë për luftë. Nji ditë Radio Londra lajmëroi se gjermanët ishin tërhjekë plotësisht prej territorit grek e po u bajshin gati me dalë prej Shqypnijet. Portet shqiptare ishin çlirue. Durrësi ishte i lirë dhe UNRRA kishte fillue dërgimin e ndihmave ushqimore, veshmbathje e ilaçe. Kur morëm vesh këtë lajm, mendova se tashti ishte çasti që t’lëvizja. Atëherë, vjehrri i jem u lidh me disa njerëz, t’cilët do t’organizonin kalimin tonë prej njenes zonë n’tjetrën, pa rrezik. Do t’mbërrijshim n’Ankona t’shoqënuem. Aty do t’zejshim vend në nji hotel, deri sa t’sigurohej ndonji anije që do t’lëvizte për n’Shqypni. U siguruen njerëzit që do t’na përcillshin e kështu filloi peripecia e përgatitjes për largimin tonë. Gjithë ato ditë ishim n’ankth. Goricia ishte plot emocione për largimin e saj prej Italiet, prej shtëpisë së saj, prej nanës e babës. Por edhe për faktin se po vinte n’tokën e re, ku do t’bahej darsma, njohja me njerëzit e shtëpisë teme e gjithçka tjetër. Po vinte nuse n’tokë t’huej. Ishin kohna luftet. Askush s’e dinte si do t’ishte e nesërmja. Ankth e emocion kishte shumë edhe te familja e saj. Edhe unë e përjetoja t’gjithë këtë situatë. T’gjithë ishim kështu. Secili kishte atë hisen e vet t’veçantë t’emocioneve.
Nji ditë përpara se t’niseshim, Goricia m’tha:
-Valentin a shkojmë t’shohim letrat te nji grue?.
-Çfarë letrash? – e pyeta.
-Letra, di të shikojë letrat ajo. I hap në nji mënyrë e t’kallzon t’ardhmen.
-Letra falli?
-Po…
-Jo, jo, – i thashë. – Ç’asht kjo punë? Ti u beson me t’vërtetë këtyre çmendunive? Si t’shkon n’mend nji gja e tillë?
-Po ja, nana e jeme ka shkue disa herë e i kanë dalë të gjitha t’vërteta. Shkojmë, mos ma prish!-
-N’asnji mënyrë – i thashë – s’u besoj këtyne gjanave. Si t’shkoj t’shikoj letra kur s’u besoj aspak? S’kam pa kurrë letra n’jetën teme. Ta dish se kam nji botëkuptim dhe edukatë t’rreptë n’këtë drejtim.
-Shiko – m’tha – hajde! Çka po t’gjen? Asgja! Njiherë po vjen. S’ke ma rast. Mandej, kështu jena na italianet. Jena t’dhanuna mbas këtyne gjanave. Mos ma prish!
-Jo, s’vij!
-Të lutem: po dal për herë t’parë n’jetën teme jashtë Italie. Nisena nesër për Shqypni. Jetën e kam para. Jam shumë kurioze t’di, se u besoj këtyne gjanave.
-Janë rrena!
-Për mue jo. Due me dijtë se çfarë po na thotë. Din, din ajo, me t’vërtetë që din. M’beso, s’të rrej.
Unë ngula këmbë për jo, por gratë janë t’forta kur u tiposet nji gja n’krye. Mandej, hajt thashë me vedi, s’po ia prishi. N’Shqypni s’mund ta provonte t’gjente kënd që lexon kësi letrash. N’shtëpinë teme këto gjana s’mund t’ndodhshin kurrën e kurrës. Do t’ishte taman njiherë e vetme për mue. Mandej, po ikshim, ajo po lente tokën e vet. Ishte nji kërkesë që s’më bante gja e për këtë arsye, s’ia prisha. Shkuem. E mbaj mend si tashti, sepse e kam mendue jo njiherë, por me mija herë. Sepse, nëse ka ndonji gja që m’ka dalë e vërtetë n’jetë, ka kenë ajo çka  m’tha ajo grue, atë ditë. Shkuem te ajo e u ulëm me ndrojtje. S’ishte as n’natyrën teme t’shtija fall, sepse n’përgjithësi, nuk asht aspak n’natyrën e burrave kjo. S’e di a e je dakord me mue?
-Po, po, – i thashë, – ashtu asht! As unë s’i besoj!
-Ajo i përziu letrat e i hapi, tuj i vendosë n’nji mënyrë rrethore n’tavolinë. Sapo i pa, ajo vetë u befasue aq shumë, se e mbaj mend si tashti tronditjen e fortë n’fytyrën e saj, iu mur fryma, ngriu. Na pa n’sy, si t’donte t’mos i shpëtonte asnji reagim i joni kur t’na fliste. Mbasi i fiksoi mirë sytë te na, tuj m’i drejtue mue, m’tha:
-Ju doni t’shkoni n’vendin e tuaj t’lindjes?
-Po i thashë. Nesër nisena për n’Ankona e shpresojmë t’gjejmë nji anije që t’na çojë atje, n’Shqypni, n’tokën teme.
-Mos u nisni.
-Çfarë do t’thotë kjo? Pse? – i thashë, me pak nervozitet, si i pakjartë.
-Sepse, po u nisët, do t’ju ndodhë nji diçka, nji diçka që s’e di se çka asht, por do t’ndaheni e vetëm mbas nji periudhe t’gjatë, shumë t’gjatë’ – e filloi t’shikonte letrat që kishte para n’tryezë e t’bante nji llogari, si t’ishte mbledhje e shtatave e tetave, mandej sikur i shumëzoi a i pjesëtoi e tha: – vetëm pas 47 vjetëve do t’bashkoheni. M’ndigjoni, mos u nisni! Unë shikoj nji vijë n’mes, nji hendek, që ju ndan prej njëni-tjetrit.
S’kisha pa kurrë e s’kisha ndigjue kurrë n’jetën teme nji lexim t’atillë letrash, e jo ma për caktim t’tillë datash a periudhash. Askush s’m’kishte folë a kallzue për gjana t’kësaj natyre. N’shpi, as që bahej fjalë. Këto as i njihshim e as i besojshim. Prindërit ishin t’rreptë n’këtë drejtim sepse kishim fe e na kishin rritë me nji besim tradicional, mjaft spartan. Edukata që kishim marrë ishte e shëndoshë, nji formim religjoz korrekt, prandej as që na shkonte mendja t’njiheshim me kësi formash t’esoterizmit. Por ajo që m’bani ma shumë përshtypje ishin ato mbledhjet e zbritjet, shumëzimet a pjesëtimet. Këta, jo vetëm s’i kisha ndigjue, por as me mend s’i kisha marrë ndonjiherë. “A thua ka gja t’vërtetë n’këtë lloj parashikimi?” – thashë me vedi. Nji çast ma pas, ngaqë kishte pak për t’ju zanë besë, m’u duk e pavlerë e gjithë ajo që m’u tha. M’u duk krejtësisht absurd e i marrë ai paralajmërim. Mendja e jeme, si çdo mendje njerëzore, që me shpejtësi marramendëse përqendrohet n’thelbin e nji gjaje që bie n’rrjetën e vëmendjes së saj, u përpoq t’zhbironte, t’analizonte, t’kapte çfarë mund t’kishte t’vertetë n’këtë lexim të s’ardhmes. Shqyrtova t’gjitha rrethanat e mundshme që mund t’përbanin kërcënim, por s’gjeta gja, s’pashë asgja shqetësuese. Nuk m’rezultonte asgja me arsye që na t’ndaheshim prej njëni-tjetrit, nëse do t’shkojshim me banue n’vendin tim. Venu ti n’pozitën teme, shko me mend te nji lexuese e t’ardhmes e mendo se je i martuem. Po të thotë se po shkove në nji vend, edhe n’vendin tand po kje se je jashtë shteti, bashkë me gruen tande, e sa t’vesh kambën n’atë tokë, do t’ndahesh e do t’shihesh vetëm mbas 47 vjetësh?! Edhe po t’duash me e besu e po t’frigsohesh për këtë, si gja t’parë, mendon mundësinë e realizimit. Nuk t’del, sepse s’ka asnji gjasë, asnji bazë t’arsyeshme që t’ndodhin kështu. Mund t’vdesësh po, mund t’ndodhë nji aksident, nji e papritur, nji ngjarje tragjike. Këto mund të t’ndodhin. Mund t’m’grabisshin, t’m’sekuestrojshin hajnat, po s’t’mban kush për 47 vjet n’izolim. Ë?
-Po, patjetër! – iu përgjigja pavetëdije.
-Mandej, si t’mos shkoja? Kështu i kishim pasë fjalët kur ishim fejue e martue. Kështu i kisha lidhë fjalët edhe me familjen teme e t’sajën. Që unë do t’vijsha n’Shqypni bashkë me të e do t’jetojshe e do t’punojshe këtu, jo atje. Atje s’e gjejshe vedin. Çka t’bajsha atje, kur kisha shtëpinë teme këtu? Që do t’kthejsha, do t’kthejshe patjetër; s’kishte mundësi që t’rrija, por s’m’delte n’asnji mënyrë mundësia e nji ndamjet prej 47 vjetësh. Çka mund t’na ndante për 47 vjet? Asgja! S’kishte arsye! Si mund t’ndahet çifti i bashkëshortëve t’sapo martuem, që janë ma t’lidhur se kurrë e s’shohin asnji rrezik për ndamjen e tyre? Mund t’ekzistojë hipoteza e nji personi t’tretë që ndërhyn dhe e ndan çiftin? As edhe kjo s’mund t’ndodhte, sepse ajo na tha: sapo t’shkoni. Ta njohësh nji person tjetër, që t’detyron t’lesh gruan apo burrin e t’ikësh me të, don kohë. Por s’pari, as unë e as ajo s’ishim t’atij kallëpi. Kjo s’ishte shkak e s’mund t’ndodhte kurrë. Vetëm nji verbim vetëtimë, vetëm arsye emotive t’paprituna mund t’na banin t’ndaheshim. Por me mendtë e mija, po t’ikte me nji tjetër, ajo s’kishte mundësi t’kthente ma te unë, jo mbas 47 vjetëve, por as mbas 470 vjetëve. Kurse, po t’ishte puna se unë do t’njihja nji person që ndërhyn n’çast e do t’m’bante ta lija atë e t’ikja, e mandej, t’pendohesha mbas 47 vjetëve! Absurde, çmenduni! Po arsyetojmë kështu: a mund t’ftohet dashnija për nji ditë, sapo t’kalonim Adriatikun e t’shkelnim në tokën teme? A mund t’m’delte nji person tjetër para, t’m’verbonte e unë t’baja çmenduninë: ta lija? ta braktisja? Apo, në t’kundërtën të m’braktiste ajo? Po kje se do t’m’lente ajo, s’mund t’mbaj kënd me zori e t’frikësohesha që t’mos lëvizja, t’mos nisesha. Nëse po nisej t’m’tradhëtonte rrugës e t’ikte me nji tjetër, as që m’shkonte mendja t’mos nisesha prej frigës se ajo do të m’lente. Këtë s’mund ta baja n’asnji mënyrë! Udhë e mbarë i kjoftë! Kaq. U solla e u solla me mendje n’kërkim t’rreziqeve t’mundshme, por s’m’doli asgja. Edhe ajo gruaja s’na e tha shkakun, por vetëm shikjonte nji hendek, nji ndamje tonën, asgja ma shumë. E kështu t’gjitha m’dolën hipoteza t’kota, hamendësime absurde. Jo, jo, s’mund t’ndodhnin. S’mund ta braktisja unë atë n’vendin tem e t’ikja me dikë tjetër e as ajo, t’ikte me nji tjetër sapo t’vente kambën n’tokën shqiptare. Jashtë çdo mundësije. Ajo s’na tha se do t’vdiste ndonjëni prej nesh, apo të dy, por që do t’ndaheshim sapo t’vejshim kambën këtu. Ishte e pabesueshme. Asnji element skjarues ma tepër s’na u dha.
S’i del askujt hesapi. Atëherë, e qetësova veten. Së pari, llogaria s’më delte. Mandej, letrave s’u besojsha. T’iknim tashti. Pa keqdashje e pa u përpjekë me e fye, bana buzën n’gaz. Doja t’mbyllja punë, t’sheshoja keqkuptimin e t’ngriheshim. Kurse fytyra e asaj gruaje reflektonte nji shqetësim t’madh, që e jetonte me t’vertetë. Ngulte kambë: – “Mos u nisni! Mos u nisni! Do t’ndaheni për 47 vjet!”. Si i përllogariste ajo vjetët e ndamjes me këto letra spathish? Si e parashikonte që, sapo t’mbërrijshim, do t’ndaheshim? I thashë Goricias:
-T’ikim. Ma mirë asht t’mos i besojmë këtyne gjanave! – dhe qesha përsëri.
Gruaja që na i shikoi letrat na përcolli deri te dera. Me nji pamje serioze e me rreptësi n’fytyrë, na tha: “Mos e provoni, se do ta pësoni randë për t’gjithë jetën. E shoh se s’po m’ndigjoni. Mos shkoni! Asht zanati i jem ky! I shoh, i lexoj letrat. Letrat flasin. Për ju janë çmenduri fjalët që ju thashë për t’ardhmen tuaj, për mu asht zanat. Mos u nisni!”.
Çka mund t’thoshja? Asgja! Arsyeja s’më thoshte gja. Ndërsa ajo grua ishte shumë e sigurt n’atë që thoshte. Kërcënimi ishte i madh. Sita e hetimit tim s’kapte as ma t’voglin rrezik. Dolëm. Gjithë ditën m’mbetën n’mend fjalët e saj. Por që do t’nisesha, do t’nisesha. Si t’mos nisesha? S’kishte kuptim. S’do t’jetoja n’Itali? Shqypnija ishte vendi jem, toka e t’parëve t’mi. Si rrihet n’shtëpi t’tjetërkujt, se nji grua plakë t’thotë se do t’ndahesh, pa t’dhanë asnji shkak, asnji arsye, kur s’shihet asnji motiv i besueshëm? Si t’mos ia prezantojshe gruen teme atyne t’shpisë? T’mos nisesha se dikush t’thotë se po shkuet, do t’ndaheni për 47 vjet? Ishte e pabesueshme. Edhe Gorica s’diti t’m’jepte shpjegime. Por si gozhdë n’zemër na hynë të dyve ato fjalë. Mbaj mend se gjithë atë ditë sforcoheshim t’bajshim sikur s’i kishim ndigjue. Të tham t’drejtën, kisha turp t’kallzoja frigë e t’thosha: “S’po nisena!”. Do ta tregoja veten frigacak, burracak. As ajo s’m’kërkoi gja. Pasditja na kaloi me këtë gjendje shpirtnore. Ishim si t’mbyllun. Nuk rrezatonte gëzim nisja e jonë; Goricia po lente shpinë. Por edhe friga e fjalëve që ndigjoi, bani punën e vet, sepse gratë instinktivisht kanë shumë frigë nganjiherë ndaj t’panjohunës. E kur u besojnë këtyne gjanave, topiten. Unë i largojshe mendimet, por ata prej derës delshin e prej dritares hyjshin. Nji dyshim u zgjue n’mu, nji krimb hyni n’zemër e m’brente. “A thue po merrja nji jetë n’përgjegjësi? Po sikur t’delte e vërtetë? Po si, si mund t’delte e vërtetë që, sapo t’shkonim, do t’ndaheshim për 47 vjet? A do t’kthente ajo këtu? Apo do t’rrinte atje te unë? Po si do ta leja unë? Po t’ikte, si mund t’ikte pa mu?” S’kishte asnji shpjegim, asnji dritë, asnji t’dhanë ndriçuese. Kur njeriu gjendet para kësi t’panjohunash, tronditet, humbet çdo siguri.
Atë natë fjeta pak. Andej kah mëngjesi m’kishte kputë gjumi. U zgjuem heret. Rreth orës pesë. Duhej t’niseshim n’ora gjashtë, sepse n’këtë kohë e kishim lanë me shoqnuesit me u vu n’lëvizje. Mbaj mend ndamjen atë ditë te dera e shtëpisë, përqafimet me njerëzit e saj, vaji, emocionet. U nisëm prej Milanos për n’Ankona. Bamë nji copë rrugë n’makinë. Mandej, mbërritëm në nji fshat, ku do t’na duhej t’shmangnim fortifikimet dhe postblloqet e linjës Gotike, ku kishte shumë përqëndrime gjermane. Na duhej t’ecnim mandej gjatë n’kuaj, rrobat t’i transportonim me karrocë, sepse me dylbi gjermanët shikonin e mund t’na pikasnin. Vetëm ikja, kalimi i asaj linje atë ditë, asht nji peripeci n’vete, që do t’ia vlente t’kallzohej me detaje. Me dredhi e me kalime t’fshehta, me miq e me shoqnues t’paguem, shmangëm kontrollet n’pikat ku ishin postblloqet gjermane. Mandej, ata që na shoqënonin, na thanë se tashti ishim t’sigurt: kishim hy n’zonat ku ishin trupat aleate. Në nji qytezë t’vogël, San Mauro, morëm nji taksi e mbasi udhëtuem rreth dy orë, mbërritëm n’Ankona. Atje shiheshin kudo trupat anglo-amerikane. U sollëm n’qytet; zumë vend në nji hotel. Menjiherë dolëm bashkë e shkuem kah porti për me pyet se mos ndonji anije nisej për Shqypni. M’thanë se mbas dy ditësh, nji anije italiane do të nisej për Durrës. Ishte ngarkueme me materiale ushqimore e shëndetësore, ndihmë nga UNRRA, që po i shkonte popullit shqiptar, por edhe ilaçe për t’sëmurët. Aleatët i merrnin anijet me qira për këso shërbimesh. Paraqita kërkesën që t’niseshim edhe na, nëse do t’na lejohej e nëse kishte vend. Na thanë po. Premë biletat. Mbas dy ditësh, u nisëm. Bamë vetëm nji natë udhë; n’mëngjes, ishim n’Durrës. Trupat partizane kishin marrë qytetin e portin nën kontroll. Sa zbritëm, na morën n’pyetje: përse po ktheheshim, çfarë kishim ba gjatë kësaj kohe n’Itali, për ku po niseshim tashti e të tjera pyetje t’zakonshme n’këto raste. I thashë se jam shqiptar, që po ktheja prej Italisë bashkë me gruen teme italiane, se kisha studiue atje, se kisha krye akademinë ushtarake, po ktheja n’tokën teme, pranë familjes. Na kontrolluen pasaportat. Emnat na i mbajtën shënim, por asgja tjetër, asgja për me u shqetësue. Na lanë t’lirë t’u largojshim. Dola n’Durrës e mora nji taksi. I thashë shoferit se paret që kisha, ishin italiane. M’tha se i pranonte, sepse thyheshin, ktheheshin. U nisëm për Shkodër. Mbërritëm mbas rreth tre orësh. Rruga ishte e keqe, por mbërritëm. Taksia na ndaloi n’bulevardin kryesor. Taman te posta e sotme, ku ka kenë posta edhe atëherë. Kisha vjet që s’e kisha pa Shkodrën. Si e kisha lanë e si ishte katandisë! Kishte nji pamje t’çuditshme atë ditë. Shihej se kishin hy e dalë ushtri. Në nji cep, afër postës, mbaj mend si tashti, triçikla gjermanë, prej atyne që përdornin SS-ët, t’hedhun njëni mbi tjetrin. Flamuj me kryqa t’thyem gjermanë, t’shkyem e t’hedhun për tokë. Mandej, trupa ushtarake partizane, t’çrregullta e t’shpërndame kudo n’shesh e n’rrugë. Ishin trupa mjerane, me këpucë t’ndryshme njëna prej tjetrës, pa uniforma unike: njeni me nji xhaketë, tjetri me nji tjetër, dikush me pallto, dikush pa pallto. Turmë, jo ushtri. Na binim n’sy menjiherë, sepse kisha veshë kostum e kravatë, pallto t’re, rroba me modë. Po kështu edhe ime shoqe. T’përgatitun për takimin e madh me njerëzit e familjes teme por edhe për darsmën e madhe që do t’bajshim n’Kurbin. Kishte nji çrregullim t’përgjithshëm, nji rrëmujë. Njerëz shkonin e vinin. Pagova taksistin. Ai u nis edhe njiherë për Durrës. Gjaja e parë që m’duhej t’baja tashti ishte t’lajmëroja familjen. T’i thosha se kisha ardhë e t’i kërkoja t’m’nisnin dikë t’m’merrnin, sepse s’udhëtohej pa shoqënues, n’ato kohna e n’ato rrugë, deri n’Kurbin. Hyna brenda n’sallën e madhe t’postës, bashkë me gruen. U drejtova te sporteli prej ku niseshin telegramet. Fola me sportelistin e i thashë se:
-Du t’nisi nji telegram për n’Kurbin. A është e mujtun?
-Po – më tha – pa problem.
Atëherë, mora nji fletë format që mbushej dhe shkrova tekstin e telegramit, me këtë përmbajtje: “Jam Valentini. Sapo mbërrita në Shkodër me Gorician. Ejani e më merrni te hotel Kafja e Madhe”. Telegrami i drejtohej babës. E kisha shkruar me t’madhe: gjeneral Preng Pervizit, Kurbin. Për respekt. Patjetër që m’duhej t’ia drejtoja t’zotit t’shtëpisë. Baba, mandej, e dinte ai se kë niste. Ia dorëzova sportelistit. Ai, kur e pa se i drejtohej babës tem, Prenk Pervizit, u  topit e me nji gjysmë zanit, m’tha:
-Prej nga vini ju zotni?
-Pse – i thashë – ç’rëndësi ka kjo?
-Jo, po, a nuk jetoni ju këtu? – m’tha.
-Çka do t’thuash me këtë? M’the se mund t’niset n’Rreshën telegrami! Pse këto pyetje?
-Shiko zotni, si duket, s’e dini sesi janë punët?
-Çfarë punësh?
-Mos u fyeni nëse ju flas kështu. S’kam gja me ju, por… duhet ta dini, ju… që jeni i biri i… se… baba i juaj asht nji ndër njerëzit ma t’kërkuem prej regjimit t’ri! Nëse jetoni  këtu, duhet ta dini.
Nji palë mornica m’kaluen n’trup. Nji lamsh m’u mbledh n’grykë. Baba i jem i kërkuem? Prej kujt? Çka kishte ba që ishte ndër njerëzit ma t’kërkuem t’regjimit t’ri? Çka donte t’thoshte regjim i ri?
-Pse? – i thashë – Si asht puna, s’po ju kuptoj? Si ndër ma t’kërkuemt? Çka don me thanë kjo?
Ndërkohë, ime shoqe s’po kuptonte asgja. Kishte qëndrue dy-tri metra larg gjatë gjithë kohës që unë po flisja me sportelistin. Ai m’u përgjigj:
-Dua t’ju tham, due t’ju pyes, ju keni jetuar… këtu, apo…?
-Jo – i thashë – tashti erdha prej Italiet, prej Ankonet. Dje u nisëm e sot mbërrita në Durrës e sapo ia beha me nji taksi. Dua t’shkoj n’Kurbinë, n’shpinë teme.
-Mirë, pra, po ju tham se gjermanët ikën e qysh dje ka hy nji qeveri e re. Këto që kanë ardhë, kanë vendosë postblloqe kudo n’qytet e kanë afishue lista t’personave n’kërkim. Thonë se janë t’gjithë anmiq t’popullit. Nji kopje t’kësaj liste e kanë sjellë te na, e kanë vu n’mur – qe atje – që po u paraqit kush, t’i lajmërojmë menjiherë.
Ktheva kryet kah muri. Pashë nji karton me emra t’shkruem n’të. Sportelisti vazhdoi:
-Ka mundësi, simbas tyre, se duen me ikë, me u arratisë. Bajnë telegrame e i thonë dikuj se: po nisem prej filan vendi, prandaj m’pritni në filan vend. Ose jam këtu, delni e m’pritni mbas kaq ditësh atje. Prandaj na kanë dhanë urdhën t’premë që, nëse shohim se u dërgohet apo i nisin ndonji telegram prej personave që janë n’listë, duhet t’lajmërojmë menjiherë’. E tuj vu gishtin te emni i babës, që e kisha shkrue n’atë formular telegrami e tuj kallzue me gishtin e dorës tjetër kah lista që ishte n’mur, m’tha:
-Qe emni i babës tuaj. Jena t’urdhnuem t’i lajmërojmë.
Hodha edhe njiherë sytë kah muri. Pashë nji karton t’shkruar me shkrim dore, me germa të mëdha, jo simetrike. Sipër, si titull, thuhej: Lista e anmiqve t’popullit. Si skjarim thuhej se këta janë t’kërkuem prej regjimit t’ri. I kam si sot parasysh, t’ngulitun n’mendje: Maliq Bushati, Sulço beg Bushati, Jup Kazazi, Hasan Isufi, Prenk Pervizi, Gjoni i Marka Gjonit, Kol Bib Miraka, etj, etj. Ishin edhe shumë të tjerë, po mbajta mend këta. Kryesisht këta t’fundit, që ishin mirditorë. Disa i njihsha e disa t’tjerëve ua kisha ndigjue emnin me kohë.
-Kush janë këta që kanë hy? – i thashë nëpunësit t’postës.
-S’e di! Di se janë qeveria e re. Kanë vendosë trupa t’armatosuna kudo. Këtu, te posta, asht nji skuadër me partizanë. Kena urdhën t’prem t’i lajmërojmë n’këta raste. S’mund ta nisi pa i njoftue ata. Mos t’ju vijë keq! Kështu i kena urdhnat.
-Mirë – i thashë – lajmëroji. Sapo erdha prej Durrësit e due tshkoj n’shpinë teme, n’Mirditë. S’besoj se ka ndonji gja që mund t’më krijojnë probleme.
Gjykova veten: kishte ndonji gja që mund t’më shkaktonte probleme? A ma rëndonte ndërgjegjen ndonji fakt që t’kërkoja t’ikja e t’ia mbathja? Jo! Do t’banin skjarime për mue e do t’delte se s’kisha asnji faj. Gjatë t’gjithë kohës së luftës nuk kisha jetue n’Shqypni. Kisha shkue n’Itali për studime e atje kisha qëndrue. S’i kisha borxh kujt asgja. Po me babën çka kishin? Kush ishin këta që e kërkonin?
-Ju lutem, pritni këtu! – m’tha. U ngrit n’kambë e bani t’dilte andej kah ishte hymja n’sallën e postës. I bani me shenjë skuadrës së partizanëve që ishin te dera e sallës, që i kisha pa n’fillim, por s’i dhashë asnji randësi. Njëni prej tyre, që duhej t’ishte komandanti i atij grupi, iu afrue atij, i mori telegramin prej doret, e lexoi e si duket e pyeti se kush ishte ai që po e dërgonte. Nëpunësi i bani me shenjë kah unë. Atëherë, komandanti i bani shenjë atyre që ishin me të ta ndiqnin e u drejtuen kah unë e ime shoqe, që kishim mbetur shtang n’kambë e s’kuptonim gja. Kur u afru, m’pa vëngër, deri me urrejtje n’fytyrë. I hodhi njiherë sytë nalt-poshtë e poshtë-nalt, si për me m’ba nji kontroll me shikim. S’po merrsha vesht gja. Si gja t’parë, m’kërkoi pasaportën. Ia dhashë. Ishte ajo e kohës s’rinisë, e Mbretënisë Shqyptare, e pa rinovueme, qysh kur kisha shkue n’Itali. M’pyetën edhe për gruen teme. I thashë se ishte ime shoqe, italiane, se ishim t’martuem. I kallzova edhe certifikatën e gjendjes civile, që dëshmonte aktin e lidhjes së kunorës. I dhashë edhe pasaportën e saj. I kontrolloi dokumentet. Prej dialektit kuptoheshin se ishin Jugorë. Ndërkohë, kishin ardhë edhe dy partizanë të tjerë t’armatosur e na u afruan. Mandej, filluen të m’pyesnin se prej nga isha, sa vëllazën e motra kisha, kush ishte familja e jeme, ku ishte baba, që ia kisha drejtue telegramin. Mendojshe se ai ishte n’Kurbin. Por baba ishte fshehë, se e kërkojshin. E mora vesht ma vonë. Më pyetën tuj vazhdue të më mbajshin me kto fjalë rreth gjysë ore a ma tepër. I thashë se s’e di, s’kam pasë mundësi t’i shkruaj e t’komunikoj me letra, se rrugët ishin të bollkueme, posta s’funksiononte. E marr me mend se duhet t’jetë n’Kurbin, n’shpi. Për këtë arsye po ia shkruaj telegramin. Ata m’ndiqnin me vëmendjen ma t’madhe. Erdhi nji tjetër partizan e i bani me shenjë grupit t’atyre që na mbante n’rrethin e krijuem. Këta, kur e panë atë që erdhi e i bani me shenjë, na urdhnuen t’i ndiqnim. Duhet t’delshim prej postet. Goricia s’po kuptonte asgja. I thashë italisht se duhet t’shkojmë mbas këtyre ushtarëve. Ajo m’pyeti:
-Pse t’shkojmë mbas tyre?
-S’e di, i thashë, por kështu po na thonë.
Ndieva poshtnim, pa e kuptue se pse e për çfarë. Sikur e humba lirinë. Pse duhet t’shkojsha mbas do njerëzve t’armatosun, që për mua s’përfaqësonin asgja e askënd, asnji pushtet e autoritet e kur s’kisha ba asgja, kur s’mund t’m’akuzonte kush për ndonji faj? Deshta t’protestoja, por me nji kërcënim t’egër me tytat armëve që na i drejtuan, e pashë se s’kishte rrugë tjetër. Na u desh t’i ndiqnim mrapa. Me valixhet n’duar, si kishim zbritë prej taksisë, me nji mori rrobash e gjanash, tuj gulçu, i ramë bulevardit kryesor, prej qendres ku asht posta, te Kafja e Madhe e drejt e kah Prefektura e n’Parrucë. Aty, pa u fut për n’Zdralej, ku ishte dikur xhamia, përballë, gjendej nji hotel. Nuk pata turp që po ecja ashtu n’Shkodër. Rininë e kisha kaluar ktu, sepse kisha ba gjimnazin, vite ma parë. Por mandej, kisha kalue gati gjashtë vjet n’Itali; isha burrnue, kisha ndryshue e s’më njihte ma kush. Mbërritëm te hoteli, hymë mbrenda. Do partizanë ishin te dera. Hynin e delnin të tjerë. Sillnin njerëz, si duket, si puna e jeme. Por ende s’po kuptoja gja. Ma vonë i kam analizue t’gjitha këto detaje. E kishin ba si Degë t’Punëve t’Brendshme provizore, deri kur morën shtëpinë e Çurçisë, ku sot janë zjarrfiksat. Kur hymë mbrenda, na morën menjiherë n’pyetje. Kujtova se do t’ishte nji seancë për verifikim pasaportash, t’aktivitetit tem, apo gjana të tjera, si te posta e mandej – mendova – do të na lanë t’lirë. Por jo: aty kishin përgatitë gjyqin tem. Si duket, kur skuadra e partizanëve te posta m’ka rrethue, ka çue dikë, atë që ktheu e i bani me shenjë atyne. Ai duhet t’ketë ardhë këtu, ku i kishte lajmërue se n’rrjetën e tyne kisha ra unë, Valentin Pervizi, i biri i gjeneral Prenk Pervizit, njeriut aq t’kërkuem prej tyne e që s’po e gjenin. Ai dikushi, mbasi kishte marrë emnin e mbiemnin, gjeneralitetet e mia, i kishte sjellë te hoteli. Kështu ishte përgatitë akuza, ishte ngritë nji trup gjykues, si duket, i gatshëm, që e mbanin n’hotel, për sa herë t’i lindte nevoja për kësi rastesh. Na çuan n’katin e dytë, në nji dhomë që kishte formën e nji salle. Nuk kishte as avokat e asgja. Nji dikush, ndoshta nji prokuror, por nuk dija ta dalloja, se ishin t’gjithë t’veshun me rroba ushtarake, lexoi nji letër, ku kishte disa akuza t’përmbledhuna bashkë. Mandej, sapo ai mbaroi, u çua dikush tjetër e lexoi nji vendim. Kuptohej se ishte marrë qysh ma parë, gjithçka ishte përgatitë n’ato pak minuta. Dhe n’praninë e gruas teme, u lexue vendimi. S’isha aty i shoqëruar për skjarime e verifikim dokumentesh, por isha i arrestuem prej forcave të ushtrisë shqiptare e dënohesha me dhjetë vjet burg si reaksionar e anmik i pushtetit popullor, armik i frontit demokratik, pjesëtar i nji prej famileve ma reaksionare, ma t’rrezikshme për pushtetin e ri. Ndërsa gruaja jeme Goricia Mannini, urdhnohej që urgjentisht të lente Shqypninë e t’nisej për Itali, me anijen e parë që do t’i siguronte shteti. U trullosa, po shkyeja sytë, s’po kuptoja asgja. Vetëm se këto fjalë i mbaj mend mirë. S’e di a isha n’andërr apo zgjandërr. Ngjarjet precipituen me aq shpejtësi, aq papritur, saqë m’u krijue ideja që, si nji makinë që bjen n’humnerë e n’harkun e disa sekondave e s’jeton ma asnjeni prej atyre që gjendeshin n’atë mjet, kështu edhe martesa e jeme u shemb, u rrokullis n’greminë, ra e u bë copë e grimë. Ia përktheva gruas teme me pak fjalë atë që na komunikuen, sepse m’urdhnuen t’ia thosha. Nuk kishin përkthyes aty dhe m’jepej kjo e drejtë. Kur i thashë vendimin e gjykatës, tuj e shikue për reagimin, vazhduem t’u shiheshim sy m’sy: po kujtoheshim për fjalën e asaj grues n’Itali. U pamë me tmerr. Dhe… – thonë se mendja njerëzore asht gjaja ma e çuditshme në Univers, sepse, m’kujtohet, kisha lexu nji libër ku thuhej se ajo kap me imagjinatë skajet ma ekstreme t’gjithësisë, ndërsa mund t’gjendet në nji dhomë t’vogël, t’mbyllur, diku, kudo. Kështu, instinktivisht, fluturova 47 vjet ma pas, n’përqafimin e ardhshëm t’takimit imagjinar me gruan teme, por pa fëmijë, pa t’ardhme, t’plakun, dy jetë t’zhurituna kot, dy viktima, t’cilëve po u hiqej palca e jetës, krypa e saj, domethënia e nji lidhjeje plot dashni t’pastër. E pashë se edhe Goricia po udhëtonte n’anijen fantastike t’imagjinatës e po i vendoste ngjarjet në t’ardhmen e panjohun, në nji dikur t’largët, që asnjeni prej nesh s’ia dallonte rrethanat e detajet.
Sapo u lexua vendimi i gjyqit, na komunikuan se ndamja do t’bahej në çast. Mue do të m’përcillnin për n’burg, ndërsa atë do ta hypnin në t’parën makinë që do t’nisej për n’Tiranë a Durrës e do t’ikte, do t’largohej prej këtu, sapo t’i sigurohej anija e kthimit. Mbaj mend sesi m’vunë nji palë pranga t’randa gjermane n’duar e m’urdhnuen t’merrja kthesën e t’dilja prej dhomës. S’patëm kohë as t’kjanim, as t’nxjerrnim lot e as t’ndaheshim. Ajo po m’shikjonte me aq dhembshuni e keqardhje, me aq pikëllim e vuajtje, saqë s’e harroj as sot shprehjen e fytyrës së saj. N’vend t’nji dasme, t’nji gëzimi që kishim përgatitë t’banim sapo t’mbërrimin n’shpi, po m’priste burgu. Ajo ishte gati t’kjante, por loti ishte krejtësisht i pafuqishëm, sepse s’prekte askënd, ishte i pa forcë. Do t’ishte shfrim dobësie. E kuptoi, u përmbajt, u sforcua, u kontrollua për nji çast. Fytyra i mori nji pamje t’egër, krenare e stoike. Ndërsa unë, me aq sa pata mundësi, i dhashë përshëndetjen e fundit e i hodha nji shikim, ku i kërkoja që t’përqendronte çdo gja n’atë çast dhe t’m’jepte nji shenjë, nji reagim, nji përgjigje. Ajo e kuptoi e m’tha: – “Valentin, ti je i vetmi burrë për mue! Po ndahena si na u tha, por do të të pres, sepse do t’bashkohena, si na u tha!”. Këto fjalë m’i tha n’italisht. Ishin fjalët e fundit që kam ndigjue prej gojës së saj. Mandej, s’mujti ta përmbante ma vedin; sikur u shemb, u dorëzue. Ishte nji vajzë vetëm njëzet vjeçare. Unë isha njëzetë e pesë vjeç. Iu lëshue nji vaj i thellë, me dënesa, me gulçima, që përpiqej t’i kapërdinte, t’i përmbante, por jo. U këput, sepse po përjetonte situatën ma tragjike për nji vajzë n’lulen e moshës e t’dëshirave. Iu pre rruga andrrës së saj për t’kenë nuse e nanë. Kjo u thërrmua, u copëtua, vdiq. Fjalët e asaj gruaje dolën menjiherë t’vërteta. Tashti, si copat e nji vazoje t’thyeme, fillova t’mbledh me mend pasojat: Nuk do t’kishte fëmijë, s’do t’jetonim bashkë, s’do t’kishte jetë familjare. S’do t’kishte burrë, edhe pse do t’konsiderohej e martueme. Do t’endej e vetmueme, në nji pritje absurde, shumë t’gjatë, shumë t’gjatë. Ndërsa mue s’m’doli asnji fjalë prej gojës. Isha i ngrim, i vdekur. Rojat, prej frigës se po komunikonim, m’shtynë e m’nxorën jashtë dhomës, n’korridor e me duart mbas shpine, m’nxorën prej hotelit e m’vunë para; këtë radhë, jo me rrobat e valixhet, por pa asgja e drejt e te burgu, që gjendej diku mbas Prefekturës, sot Komiteti Ekzekutiv. E mbaj mend vedin, me kostum, me pallto luksoze, me kravatë, me duart e lidhura. Dera e burgut u hap dhe, mbasi m’dhanë disa grushta e t’shtyme, m’futën në nji birucë, ku qëndrova gjatë. Aty m’kanë torturue. Kam pa masakra, jam dëshmitar i tmerreve. Tashti s’po t’tham gja, që t’mos e këpus fillin. Donin t’dinin se ku ishte baba, por s’e dija. Me t’vërtetë s’dija gja. Vonë, shumë vonë, morëm vesh se ishte arratisë n’vjetin 1946, bashkë me shumë të tjerë t’kërkuem prej regjimit e kishte përfundue n’Bruksel, n’Belgjikë. Mbas kësaj hetuesie t’paligjshme, sepse isha i dënuem, m’çuan në nji burg t’madh, ku rrinim n’do salla t’mëdha. Ti s’e din, se je i ri e ndoshta s’e ke ndigjue ndonjiherë, por Shkodra ka pasë n’vjetin 1945, 13 burgje, plot e përplot. S’kishte mbetë shpi t’mos kishte njeri mbrenda. T’gjithë me akuzën e t’kenunit reaksionar, anmik i popullit e i pushtetit popullor. Çdo ditë, çdo orë e çdo minutë sillnin njerëz. Numri i këtyre burgjeve u ba 26 nji vjet mbrapa.
Ndërsa s’mora vesh kurrë se si kishte shkue puna e Goricies. Edhe n’ato pak letra që kam shkëmbye me të, s’kam mujtë kurrë me e pyetë sesi përfundoi n’Itali, si e morën e ku e çuen. Po t’pyesja, letra s’shkonte. Çdo letër lexohet. Besoj se këtë e din.
-Po, e di, – i thashë.
-Me aq sa kam mujtë t’deduktoj, atë e kanë nisë me rrobat e valixhet. Se ç’ka ka ba ato ditë këtu, e shkreta grue, pa ditë asnji fjalë, pa kenë asnjiherë n’këtë vend e pa njohë askënd këtu, këtë s’e di e s’e kam çue mendjen ma gjatë, se gati m’binte pika prej zorit, prej sikletit. Dita e parë e saj n’Shqypni si nuse! Çfarë nusërie! Çfarë mjerimi! A ke pa? A ke ndigjue rast si ky? Ata martesat që u përshkruen pak ma parë, edhe pse pa vullnet, janë ba, edhe pse pa bekim t’prindërve, janë krye dhe, mirë a keq, janë lidhë; kanë pasë fëmijë, kanë kunorzue nji andërr. Edhe prindërit e tyre i kanë pa nuset, nipat e mbesat, megjithë veçanësinë e tyre. Ndërsa prindërit e mij – njerëz t’ndershëm e t’përkryem – s’patën as mundësinë e as rastin ta shihin nusen teme, s’patën t’drejtë t’përkëdhelnin nipa e mbesa n’prehën, edhe pse gjithçka u ba me bekimin e tyre, me aprovimin prindëror. Ata s’e patën atë t’drejtë që nusja e tyre ta shkelte pragun e shpisë e as t’kishin pasardhës prej kësaj martese. Kjo asht nji histori e veçantë, e trishtueshme. Ia vlen t’shkruhet roman. Këtë fabul s’mund ta shpikë kush, se s’mund t’imagjinohet mjerim ma i madh n’martesën e nji nusjet t’re. S’e di a ka shkrimtar që t’ketë imagjinue nji ndamje t’tillë t’padrejtë, nji kësi veprimi, pa dashjen e t’dy bashkëshortëve.
Në burg m’mbajtën vetëm dy vjet. Deri n’vjetin 1946. Mandej, m’dhanë nji lloj liriet me kusht, që t’plotësojshe dhjetë vjetët e dënimit. Këto, duhet t’i baja tuj punue fushave për thamjen e kënetave. ‘Ma mirë – thoshin – t’i përdorim këta reaksionarët për me punu, sesa t’rrinë ndenjur e t’hanë bukën e popullit kot’.
Filloi stina e gjatë dhe e pafund e punëve t’randa t’internimit. Së pari, m’çuan n’katundet e Beratit, mandej n’Porto Palermo, n’Jug t’Shqypnisë e mandej n’kampin e tmerrshëm t’Tepelenës, ku çanim dru, pemë t’mëdha, i bajshim trungje e i hidhshim n’Vjosë. Mandej, m’çuen n’Çorovodë e n’fund, n’bonifikimin e tokave bujqësore n’Lushnjë. Kështu, për tetë vjet papushim, deri me 1954. Nuk kisha nji banesë, nuk kisha adresë fikse. Goricia s’e dinte ku të m’shkruente. Unë s’kisha si t’i shkrueja, sepse letrat prej internimit nuk niseshin. Mbetëm dhjetë vjet pa u ndigjue. Nji ferr i vërtetë. Nuk e di se kë t’kjaj ma parë. Mbasi mbarova këtë periudhë, që ishte dhjetë vjetshi që kisha marrë si dënim ditën që vuna kambë në tokën teme, n’Shkodër, mora nji tjetër: dënim me izolim pa dalë prej kampit e do të bajsha tashti vetëm punë detyruese. E mbaj mend atë ditë që m’thirrën n’komandë e m’lexuen vendimin. Por, t’tham të drejtën, s’m’bani asnji përshtypje, se gjithçka prisja. Isha i sigurt se kisha rrugë për me ba n’këtë terr e ferr. E mora pra dënimin e dytë: do t’m’duhej vetëm t’punoja punët ma t’randa, me nji racion buke, sa për me mbajtë shpirtin gjallë. Edhe këto katër vjet i bana n’kampin e Shtyllasit t’Fierit e Kuçit t’Vlonës. Kjo, prej vjetit 1954 deri më 1958. Kur i mbarova këto vjet, mora nji tjetër dënim. Kësaj here internim n’Gradishtë t’Lushnjës. Do t’punojshe n’bujqësi, për thamje tokash, bonifikim e hapje kanalesh. Ma lexuan edhe njiherë vendimin. Qysh atëherë, pra, qysh prej vjetit t’largët 1958 e deri tashti, 1989, bahen 31 vjet që jam atje. Atje kam njohur gjysën e Shqypnisë, t’internuem me shpi, prej t’gjitha anëve t’këtij vendi. I shkrova disa herë Goricias, ashtu si ia mbaja mend adresën. Por letrat nuk m’i nisnin; ndërsa letrat e saj posta nuk m’i sillte n’internim, n’katundet e humbuna, për nji t’burgosur t’sikterrisur e t’pavlerë për ta, si isha unë. Kena humbë lidhjet tashti, ka vjet pa u ndigjue e pa marrë letra prej njëri-tjetrit. Ajo s’merr letra prej meje, se nuk i nisin, unë s’marr prej saj, se s’m’i japin. Ku t’ankohem? Kujt t’i tham? Kush m’ndigjon po ngrita zanin? Askush. Sesi do t’bashkohem me të, vetëm Zoti e din. Nuk asht ma ndoshta ajo adresa e shtëpisë së saj t’dikurshme. Nuk e kam ma adresën e saj. Gjanat mund t’kenë ndryshue për të. As ajo s’di ku t’m’kërkojnë. Ku? Kur s’m’i kanë sjellë letrat. N’Gradishtë njofta edhe t’afërmin tënd, që e pata shok t’ngushtë e mik për krye. Tashti, due të t’tham se ajo fjalë na doli e vërtetë, u realizua saktë. Tamam na ndanë për gjysë. S’e harroj se na tha se do të bashkohena mbas 47 vjetve. Edhe këtu s’ka gabue, sepse po t’ishim bashkue deri tashti, do t’thotë se ajo s’e ka gjetë kohën, ka gabue n’vjet! Por jo. Jena gjallë, n’pritje t’njeni-tjetrit. Kanë kalue deri tani 45 vjet. Më mbesin edhe dy vjet t’pres, simbas fjalës së saj. Shenjat e situatës ndërkombëtare po premtojnë ndryshime t’mëdha. Ka mundësi që deri atëherë koha do t’plotësohet e do t’mbushen vjetët e ajo fjalë do t’realizohet. Pse ta kallzova këtë histori? Sepse me këta, me komunistat n’pushtet, s’bahet fjalë që unë t’mund t’bashkohem me gruen teme. Ata na ndanë. Ata na mbajtën t’ndamë e na e rrënuen jetën. Kanë pasur kohë që ta ndreqnin krimin që kanë ba, edhe sikur ta thirrshin me ardhë me jetu me mue n’internim. Por nuk e bane. Nëse do t’bashkohem me gruen teme, nuk do t’jenë komunistat n’pushtet që do ta bajnë t’mujtun. Kam përshtypjen se, ndërsa koha po afron, simbas përllogaritjes, po fillon krisja e këtij burgu, e regjimit komunist. Të dielën nisem për n’Gradishtë e ndoshta nuk shihena ma. Nuk e di sesi mund t’shkojnë gjanat. Desha të ta them, që t’mbash shpresat e t’qëndroni. Për ju do t’jetë ajo që për ne nuk kje. Ju do ta jetoni lirinë. Ne na mbeti andërr e hidhun. Po dua të ta theksoj edhe njiherë. Me këta n’pushtet, unë s’bashkohem me gruen teme. Komunistat do t’rrëzohen e unë do t’bashkohem me të. Por edhe nji diçka e vogël. Shumë herë kam mendue sesi janë gjanat n’këtë jetë. Ishte nji tragjedi njerëzore kjo e jona, por jam ndie shumë i pasun. Sa njerëz kanë vdekë t’internuem, t’burgosun, t’pushkatuem, sa ishin ata që i mbaruen ditët e jetës s’tyne e shkuen n’varr me dëshirën t’i shihnin t’përmbysur këta, ta shihnin regjimin e rrëzuem e diktatorin e vdekun. Unë e ndieja veten t’pasun, sepse m’dukej se kisha çelësin e shpjegimit t’afatit, kisha ditën deri kur do t’qëndrojnë këta n’pushtet. Ata që vdiqën, s’e ditën. Unë vuajta, vuajta shumë, por e kisha këtë ngushëllim. S’kam mujtë me ia kallzue shumëkujt, por pak vetave, miqve t’ngushtë, sepse ishin kohna t’këqija, fjala merrte dhenë. Por aty mbrenda meje e ruejshe këtë thesar: dija kohën kur gjithçka do t’përmbysej. Edhe kur kam kalue vështirësi, çaste sfilitjeje, edhe kur jam gjendë shumë herë n’prag t’vdekjes, e dija se s’do të vdisshe pa u takue me gruen teme. E di se këta, andej kah vjetët 1990-1991 do të rrëzohen. E di, jam i bindur, edhe pse ende s’asht realizue. Aty te stoli thashë se me pak shenja që po shfaqen n’horizont e që gjoja e kam t’lehtë t’i interpretoj, e kuptoj se regjimi do t’bjerë. Jo, jo, s’kam punë me shenjat, por kam datën. Shenjat po m’vertetojnë orën, ditën. Fat i madh m’kje caktue t’njifsha këto mistere, në nji fatkeqësi t’madhe. Diçka si prej Zotit, sepse, ku ka vuajtje t’madhe, aty asht Zoti. E thotë edhe Sh’Pali, m’kujtohet, sepse e kena mësue n’shkollë veprën e tij. Ai thotë se fuqia e Zotit me t’vërtetë manifestohet vetëm n’vuajtje, n’dobësi, n’sfilitje. Unë isha i pasuni i madh n’dobësinë e n’mjerimin ma t’madh…
Më erdhi të qaja për fatkeqësinë e këtij burri. Mbaj mend se hidhte ca hapa të lehtë, ndërsa i binim poshtë e lart rrugicës, ndriçuar zbehtë nga disa llamba të dobëta, atë shtator të largët tashmë, duke më treguar këtë histori rrënqethëse, me një dritë të fortë shprese për të gjithë ne, për vendin tonë. I ramë shumë herë rrugicës, nga fillimi në fund: ai tregonte e unë duke dëgjuar pa e ndërprerë për asnjë çast.
Dhe pastaj… u bë ora që të kthenim në shtëpi. Nesër do të dilja në punë, pasdite do të fillonte dasma. Atë natë mora pjesë nga kjo pasuri e tija. Ishte ora rreth nëntë e gjysmë a dhjetë e mbrëmjes kur u ndamë me Valentinin.

***
Dasma u bë të nesërmen. Hareja mbërriti kulmin. Organizimi s’linte vend për ankesa. Këngët ishin të mrekullueshme. Kënduan këngëtarët më të mirë të qytetit. Kanë lënë nam. Eduard Jubani, me repertorin e këngëve spanjolle dhe italiane, ato klasiket e arta, që i këndonin Klaudio Villa, Domenico Modugno e Hulio Eglesias. Por edhe Bixh Alija, vëllai i Justina Alisë, edhe ai shkëlqyeshëm. Alternoheshin e i linin vend njeni-tjetrit. Humori ka qenë një mrekulli. Bejte e barcaleta si atë natë, nuk kam dëgjuar më kurrë në jetën time, sepse duhet pranuar: dasmat kanë mbaruar, nuk janë më një manifestim i bukur artistik spontan i një grupi të gjerë familjar. Është kthyer spektakël me pagesë dhe ku hyn paraja, gjërat nuk kanë më lirshmëri, gjallëri krijuese artistike. Arti i paguar nuk është art i jetuar. Pastaj, mbaj mend bejtet e Pjetër Gjinit: gjeniale, të qeta, pa fyer askënd. Por edhe Paulin Preka ka shkëlqyer. Barceletat e tij edhe sot i tregoj në tavolina me shokë e miq. Repertori i muzikës orkestrale ishte i përsosur në kuptimin e vertetë të fjalës, veç për masën e madhe të dasmorëve ishte e vështirë të kërcenin me atë ritëm, delikat e të thellë në të njëjtën kohë. Edhe ushqimet ishin të mrekullueshme.
Ndërsa ne na vodhën shtëpinë. Hajdutët e lagjes sime e dinin se do të ishim në dasmë atë natë dhe kishin sulmuar shtëpinë. Unë lashë një shok timin roje, por ai, sapo kishte shkuar të blinte një paketë cigare që ta kishte për gjatë të gjithë natës, ata kishin hyrë dhe vodhën. Na bën dëm të madh. Veç desh Zoti që shokun tim s’e gjetën brenda, sepse, do të kishin bërë dëm edhe më të madh sikur ta zinin aty, të pambrojtje, ndërsa ata kishin leva e hekura. Atë natë, ai, kur kishte kthyer, kishte konstatuar gjithçka. Erdhi të më lajmëronte. Na tha se kishin vjedhur shtëpinë. U ngritëm e ikëm. Për ne të gjithë, dasma mbaroi aty. Dua të them se nuk u përshëndeta me Valentini Pervizin pas dasme. U ndamë përgjithmonë. Të nesërmen, në mëngjes ai u nis për Lushnje, ndërsa unë dhe ime motër, u nisëm si krushq për të përcjellë nusen në qytetin ku ajo po martohej.
Edhe një fjalë të vetme. Shkova po atë natë te Dega e Punëve të Brendshme të lajmëroja që na kishin vjedhur shtëpinë. Ishte hera e parë në jetën time që vija këmbë në ato pak shkallë, tre a katër, te dera e vogël e saj. E para herë që flisja me një dezhurn të degës, që lija adresën time aty, që ankohesha e kërkoja shërbim prej tyre. Por ishte hajdutëri e më duhej të shkoja. Të nesërmen, kishte ardhur në shtëpi një oficer policie. Nënës i kishte bërë përshtypje dialekti i tij jugor. E kishte pyetur se prej nga ishte. I ishte përgjigjur: “Nga Tepelena, atje ku ti ke qenë e internuar”. Nënës i kishin shkuar të dridhura në të gjithë trupin. Me një gjysmë zëri e kishte pyetur se ku e dinte ai këtë gjë. Dhe ai, si përgjigje, ia kishte përmendur të gjithë biografinë për farëefisin tonë, origjinën, burgjet e babait e vëllanë e arratisur, etj. Nëna, e habitur, e kishte pyetur se ku i dinte ai të gjithë këto gjëra? E hetuesi, me të qeshur, i kishte thënë se ne dimë gjithçka, se e kemi të ndarë Shkodrën si tortën, copa-copa, e secili ka nga një thelë ta studiojë, ta përtypë e ta njohë mirë, mirë, shumë mirë, thellë, deri në hollësitë më të parëndësishme për syrin e zakonshëm. “Unë e di se ju si shtëpi keni qenë në burgje e internime, për çfarë keni qenë e me kë keni miqësi; se ke dy fëmijë, që punojnë këtu e atje e që kanë këto miqësi e shoqëri ata vetë, e kështu me radhë”.

***
Pastaj filluan mrekullitë e vërteta. Në nëntor, dy muaj pas kësaj ngjarje, me datën 8 duke gdhirë data 9, ra muri i Berlinit. Gjatë gjithë atyre dy muajve të tjerë, nëntor dhjetor 1989, e gjithë lindja komuniste vloi dhe shtetet, një e nga një, hodhën nga shpina regjimet tiranike që i mbanin të përkulur e në skllavëri. Më vonë, në fund të dhjetorit, u vra Çaushesku. Kështu, komunizmi në Lindje mori fund. Në Shkodër me 14 janar 1990, si reagim i lëvizjes në Lindje, disa qytetarë, heronj të vërtetë, deshën të rrëzonin bustin e Stalinit. Por s’i kishte ardhur ende koha. Gjashtë muaj më vonë, filloi e çara e vogël, e cila premtonte një grisje të madhe: me datën 2 korrik 1990 njerëzit hynë në ambasada e shteti u dorëzua para tyre. I nisi me duart e veta jashtë, nëpër vendet e ambasadave ku kishin hyrë. Disa fakirë fshatarë kishin bërë gabimin e madh: kishin hyrë në ambasadën kubane, që ishte ndër më të bukurat në Tiranë, te rruga e Durrësit. I kishin mashtruar ornamentet në fasadat e murit dhe e kishin marrë për ambasadën e një prej shteteve më të fuqishme. Por i kishin dorëzuar. Ata kishin mallkuar fatin që s’kishin pasur më shumë njohuri në jetë. I kishte ardhur zogu te dora, por e kishin lënë të ikte, të fluturonte.
Ndërsa me 8 dhjetor 1990 shpërthyen protestat e studentëve në Tiranë dhe u ligjërua pluralizmi shqiptar. Në mars të vitit 1991, u bënë zgjedhjet e para shumë partiake në Shqipëri. Një vit më vonë, në mars të vitit 1992, komunizmi u përmbys edhe te ne. Në prill të vitit 1993 erdhi Papa Gjon Pali II në Shqipëri. I pari papë në histori që shkelte tokën shqiptare. Liria erdhi me të vërtetë.
Ajo që Valentin Pervizi më tha atë natë, doli e vërtetë. Viti 1991 ishte viti i lirisë.
Po të nisesh nga vitet, duheshin edhe dy vite që ata të bashkoheshin, sepse në këtë vit do të binte regjimi, do të krijohej mundësia që ata të dy të shkretët njerëz, burrë e grua, do të kishin mundësi të vazhdonin ata pak vite martesë, të shkatërruar nga pamëshirësia e një kohe të çmendur. I afërmi im, miku i Valentinit, në prill të vitit 1991, u largua për në Itali. Edhe i biri i tij, ai që u lakua në diskutimin e atyre pleqëve, edhe ai u largua, por nga Jugosllavia e atëhershme. Iku nga lumi Bunë për në Malin e Zi të sotëm. Aty u dorëzua tek autoritet jugosllave, të cilët e morën dhe e çuan në Beograd. Atje, pastaj, bëri kërkesën të shkonte në Australi dhe, pas pak kohësh, iu aprovua dhe iku atje, ku jeton edhe sot e kësaj dite me bashkëshorten e vet Shyqyrien dhe me të dy fëmijët e tyre. Ndërsa për Valentin Pervizin nuk mora vesh asgjë. As edhe një lajm. Vetëm se atë vit, ai duhej të bashkohej me të shoqen. Ndërsa babai i tij, Prek Pervizi kishte qëndruar ndër male nga viti 1944 deri në vitin 1946. Ishte arratisur në Belgjikë, ku kishte vdekur, në vitin 1977. E shoqja tij, Prena Pervizi, nëna e Valentinit, po atë vit, më 1977, kishte vdekur në Gradishtë, në Lushnjë, në duart e të birit. Shtëpia e Previzëve ishte sekuestruar nga shteti komunist dhe ishte transformuar e përdorur si Degë e Punëve të Brendshme, ku ishin torturuar aq shumë njerëz!

Kapitulli II

Ishte data 7 korrik e vitit 2000.
Një miku im italian, që kishte ardhur që në vitin 1993 në Shqipëri e jetonte këtu, kishte vendosur të shkonte në Theth për ta vizituar. Më kërkoi me mirësjellje që ta shoqëroja. Ishim pak a shumë moshatarë, por edhe si njohës i gjuhës italiane, si përkthyes. I kishin folur për Thethin, ia kishin paraqitur si një ndër vendet më të bukura, më piktoreske të Shqipërisë veriore, diçka i përngjashëm me alpet italo-austriake. Ai vetë ishte lidhur me njerëz që kishin qenë banorë të këtyre zonave e që tani kishin zbritur në Shkodër, por që në Theth kishin të tjerë të afërm të tyre. I kishin rekomanduar një shtëpi, djali i madh i së cilës do të na dilte para, atje në Theth, afër shkollës. Do të na merrte, do të na shoqëronte e përcillte kudo në vendet që do të vizitonim, tek objektet më të bukura e pamjet më karakteristikë. Do t’i grahja unë makinës, sepse ai nuk njihte vendin e rrugët. U nisëm. Makina ishte një Toyota e madhe e bardhë. Kaluam Koplikun, hymë në Koplik të Sipërm, morëm rrugën për në Shkrel, pastaj në Bogë e prej aty në Luginën e Bogës. U ngjitem në një faqe mali, për të arritur në atë pikë ku ndahet Malësia e Madhe me Dukagjinin. Edhe për mua ishte hera e parë që vizitoja Thethin. Pashë bukuri të veçanta, të ashpra, krenare. Shpate e maja malesh, veshur me borë të përjetshme, pllaja të gjelbra, mbuluar dendur me një të gjelbër të pastër, të fortë, tingëlluese. Kudo në këto pllaja kishte shkëmbinj, që mbushnin faqet e maleve, duke formuar gryka të çuditshme. Pasi ecëm në një rrugë gjarpëruese, mbërritëm në majën e një kalimi, aty ku fillon një rrugë e shtruar, por e rrezikshme: Qafë e Thores, një qafë mali  shumë e rrëpirët. Poshtë, kudo, ka pemë, që ngrihen vertikalisht përpjetë, një pyll i tërë i çrregullt. Njeriu nuk ka vënë dorën në të. Sapo ngjitesh në atë rrugë të lartë e të drejtë e hedh shikimin rrëpirës, dallohet një thellësi e kaltër, për shkak të reve e të mjegullës që mbulon atë shtrirje. Të duket se je në avion, mbi re, sepse këto janë poshtë teje. Kjo tregon thellësinë e asaj humnere, që i kalon pranë e gjatë. Larg, shumë larg, në shtrirjen e kaltër të asaj përhumbjeje, syri më kapi disa shtëpi të vogla, të bardha, si pika që dridheshin, në diellin e atij korriku. Është fshati i parë i Dukagjinit, që këndej, fshati i fundit i Shalës prej andej, në kufi me Malësinë e Madhe: Nënmavriqi, që sipas shpjegimeve të italianit, të cilit Shqipëria i ka hyrë shumë në qejf e që për këtë ka hapur libra e ka lexuar një bibliotekë të tërë, më tha se Nënmavriq nuk do të thotë gjë tjetër, përveç se Shën Mauricio, i thënë në gojën e në dialektin e dukagjinasve, shumë kohë më parë e që ka marrë këtë formë e përcillet në breza. Ecëm e pas rreth një ore e më shumë rrugë, mbërritën në Theth. Kishin dalë të na prisnin: djali i shtëpisë, një burrë rreth të 35 vjetëve, i gjatë e i dobët; vëllai i tij e shumë të tjerë. Për kohën kur po flasim, të të vinte një italian në shtëpi, ishte nder. Ai që po shkonte, pastaj, ishte figurë e veçantë. Po e nderonin në atë mënyrën e tyre. Zbritëm nga makina. Nuk deshëm të humbnim kohë. Qëllimi i udhëtimit ishte vizita në disa objekte me rëndësi historike të Thethit, si kulla, shtëpi, monumente natyrore, etj. Në fillim, shëtitëm pak në atë vend, si për të bërë një njohje paraprake me fshatin. Duke ecur e në bisedë me ata që po na shoqëronin, morëm vesh se Thethi ishte vend i ulët si lartësi gjeografike, sepse ishte gropë. Malet e larta, zbresin aty nga të gjitha anët dhe krijojnë atë ulje, një fushë, një ultësirë, ku shtrihet ky fshat i bukur malor. Shumë familje kishin ikur e vetëm pak kishin mbetur. Kulmi i popullimit kishte qenë viti 1985, me 280 shtëpi, rreth 1200 banorë. Tani nuk kishin mbetur as 30 familje. Të tjerat kishin rënë në Shkodër. Por shtëpitë vendasit nuk i shisnin. I ruante ndonjë plak, që kulloste bagëtitë, krasiste dhe rregullonte hardhitë, piqte rakinë e kryente shërbime të tjera, mes të cilave ishte dhe ruajtja e shtëpisë, bagëtisë, tokave, kullotave dhe pronave. U sollëm gjithkah fshatit. Disa ishin objektet me rëndësi që mund të vizitonim. Së pari, shkuam te një kullë ngujimi, që ishte përdorur për gjaksit, vrasësit, që pasi deklaroheshin se kishin qenë ata që kishin vrarë, hynin aty e rrinin brenda, deri sa të merrej një vendim për ta nga këshilli i pleqve, që e merrte në analizë rastin e atij që kishte “qitë pushkë”. Familjarët i sillnin bukën dhe ujin, që ia përcillinin me një litar, të cilin, gjaksi e zbriste nga lart-poshtë, lidhte trastën dhe e tërhiqte pastaj lart. Ishte kullë shumë e vjetër, më shumë e rrënuar se në këmbë, por mbahej, s’binte. Kishte nevojë për ndërhyrje. Italiani e fotografoi. Pastaj, shkuam te një shtëpi monument kulture. Kishte shumë frëngji të ngushta. E paskan pasur gjithmonë mendjen për pushkë. U ulëm edhe njëherë poshtë, kaluam një lum, që i binte mes për mes Thethit, quhej Lumi i Shalës. Pastaj, u sollëm përsëri në kërkim të objekteve historike e me vlera arkitektonike, lisave që gjendeshin andej këndej, kishës së vjetër me mure guri të latuara dhe një harku që gjendej te dera. Shumë e vjetër si kohë ndërtimi. Pastaj, dolëm në kërkim të shtëpive karakteristike për t’i fotografuar. Njerëzit e kishin marrë vesh se një italian me makinë kishte ardhur në Theth. Fëmijët dilnin rrugës e na shoqëronin, bashkoheshin me ne, duke ecur në këmbë. Dikush rrinte anash, dikush na ndiqte pas. Na treguan edhe qafën e Boshit, një majë nga ana veriore, që ishte një kalim, plot borë të përjetshme. Po ta kaloje, dilje në Mal të Zi. Sollëm sytë rreth e rrotull e ata na treguan majat e tjera, plot qafa e shtigje kalimesh. Pamë kulme me borë të përjetshme. Kaluam nëpër një livadh me lule të verdha e të kaltra, të cilat i përkëdhelte lehtë një erë e freskët dhe e këndshme, një fëshfërimë fluturake, si fllad pranveror. Kthyem dhe morëm një rrugë tjetër e mbërritëm së fundi te varrezat. Na kishin thënë se janë një monument interesant i këtij fshati. Italiani donte t’i shikonte me sytë e tij. Dhe me të vërtetë, ashtu ishin. Kishte kryqe të gdhëndur, me tipa ornamentesh e zbukurime artistike të ndryshme. Tipe kryqash orientalë, që nuk dihet sesi e kanë gjetur rrugën dhe janë kacavjerrë e kanë mbërritur deri në ato zona e ata maja, si ia kanë dalë të përhapen e të pëlqehen. Për habinë e italianit dhe timen, pamë emra si Shpend Mehmeti, Sadri Sokoli, Mehmed Sadiku, Smajl Haliti, etj. Mbi të gjithë pllakat e varreve të këtyre personave ishin vënë kryqe. Nuk po kuptoja gjë. Thethi është fshat katolik plotësisht. Italiani pyeti shoqëruesin e unë ia përktheva pyetjen. Vendasi na tha se malësorët e këtyre anëve mbanin dy emra. Një emër mysliman, për të shkuar pa probleme deri në Shkodër në kohën e turkut dhe një tjetër, të tyrin, të krishterë. Por ishin të krishterë.
Ndërsa ishim te varrezat, shoh një burrë në moshë, plak, që na u afrua. Nga pamja, nuk ishte si ata të zonës. Një palë rroba elegante, pantallona të hekurosura, këmishë të pastër, këpucë luksoze dhe një kapelë në kokë, tregonin se ai nuk duhej të ishte banor i fshatit. Plaku më pyeti:
-Keni ardhë prej Shkodret?
-Po – i thashë.
-Kur doni me kthye?
-Sot, sapo t’hamë bukë, pas rreth dy a tri orësh.
-A mund të vij me ju? Kam edhe vajzën me vedi… – më pyeti.
-Po pyes italianin, – i thashë, – t’huajin që kam me vete.
Ia përktheva kërkesën italianit.
-Mirë – më tha – pa problem. Kemi dy vende të lira pas. Të vinë e të rrinë aty, – tha italiani.
Ia thashë përgjigjen Ai u gëzua.
Po shkonim te shtëpia e vendaliut dhe pasi të hanim bukë, do të niseshim. I thashë plakut që pas rreth dy orësh duhej të ishte afër shtëpisë së bujtësit tonë.
Në drekë na priste një qengj i pjekur. Uji i ftohtë e i lehtë na e treste ushqimin. Dikur erdhi ora të dilnim. Plaku me të bijën kishin ardhur e po prisnin afër makinës. U përshëndetëm me të zotët e shtëpisë që na kishin buajtur. Morëm pasagjerët e u nisëm. Filloi malorja, që do të na shpinte deri në lartësinë e rrugës së shtruar, Qafës së Thores. Italiani e kishte zakon që, pas buke, të flinte, të kotej në makinë. Uli kokën, u përgjum e pas pak, nisi të lëshonte një gërhatje të lehtë. Atëherë, për të thyer heshtjen, për të mos e lënë pa bisedë plakun, mora ta pyes:
-Për ku jeni nisur?
Më tha: -Për Tiranë, por nesër nisem për Itali.
-Kë ke në Itali? – i thashë.
-Kam familjen – tha. – Do të nisem me traget prej Durrësit për në Trieste.
-Keni kohë që keni ikur? – i thashë.
-Po – tha – rreth 8 vjet.
-Po si ike në këtë moshë? – i thashë. – Keni ba bashkimin familjar me fëmijët?
-Jo! – m’u përgjigj – por më ka marrë ni shok, ni mik i ngushtë. Manej, unë kam marrë familjen.
Ti – ia ktheva – kenke nji rast i veçantë. Të gjithë fëmijët kanë shkuar të parët, mandej kanë marrë prindërit; ti ke shkuar në këtë moshë e ke marrë fëmijët? Po më çudit!
-Po – tha – duket kështu, por mu m’mori ai miku, e manej bame dokumentat e bashkimit. Asht histori shumë e çuditshme, me fat.
-Si ka ndodhë? – e pyeta.
-Kam kenë i internuem n’Lushnjë – më tha – n’Gradishtë.
-Ashtu? Të internuar?
-Po, se ishim familje e persekutueme. Babën ma vranë forcat e ndjekjes. Edhe axhën. Vetëm se ishim shpi bajraktarit. Mandej, erdhi radha e jeme me më futë n’burg. M’arrestuen kur po kthehesha prej punet n’shpi. M’kanë çue n’Kodërshnjergj, se atje ishte dega e mrenshme e Shalës! M’kanë torturue e masakrue, saqë dëshirova deken. M’ka torture ni farë Xhemal Selimi, m’ka masakrue aq shumë, sa kam mallkue ditën që kam le. Manej m’kanë çue n’kamë prej Thethit n’Shkodër. Thashë se po des prej lodhjes. U dënova; mora dhetë vjet burg, por bana shtatë. Kur dola prej burgut, ktheva këtu, te shpija e jeme. Mbas pak u martova. Pak vjet mbrapa, disa familje t’Thethit u arratisën në ni natë me stuhi e borë prej Qafës së Boshit, atje, te ajo gryka atje, te ajo maja –  e malësori kthehet pak e më tregon me gisht një majë mali të mbuluar me borë. Nuk munda ta ktheja kokën shumë, sepse po grahja makinën, por e pashë atë kreshtë. – Atëherë, prej friget se mos kjo gja mund u përsërite, pra që mund t’ikshim edhe na t’persekutuemt e t’ia mbathshim ba me na u dhanë munsia, ne, familjeve me probleme, ni ditë t’vjetit 1965, pa paralajmërim, na mblodhën t’gjithë sa kjemë, na hypne n’kamiona e na çuen n’internim, n’katunet e Lushnjës. Aty na lanë e s’na prunë ma ktu n’Theth. Desht Zoti që isha i martuem e me familje, me grue e fmijë. Xume vend n’atë strofull e atje mbetme. Punë vetëm n’bujqësi. Kam gjashtë fëmijë. Sot i kam t’gjithë me vedi n’Itali. Janë n’punë te tanë. N’Lushnjë, n’internim, n’Gradishtë, xuna ni mik t’mrekullueshëm. Ni mirdituer. Ai kishte msue n’Itali. Ishte martue atje me ni italiane. Kanë ardhur n’Shqipëri me jetue e ç’atë ditë që kanë ardhë, e kanë arrestue. Kish pa qëllue me kenë e nesërmja e hymjes t’komunistave n’Shkodër. E kanë arrestue e dënue n’vend, ndërsa t’shoqen ia kanë nisë m’Itali. Ai, derisa ra komunizmi, vetëm burg e internim ka ba. Deri sa erdhi liria e u bashkue me t’shoqen. Ai m’ka marrë mue e manej, mora familjen. Sa ishte ai gjallë, tanë ditën rrijshe me të, ç’atje, m’Itali. Tashti diq, kët dimën, vjet. Kam mbetë vetëm, po due me t’thanë se s’kam shok tjetër ç’atje, s’kam miq e t’njoftun. Pranej, kam ardhë me gjet vorret e shpisë teme, me i rregullue e me i pasë gadi për kur të des, se ai i shkreti hini m’dhe n’tokë t’huaj. Mos e thashtë Zoti me u vorros m’tokë t’huej, por ia kam lanë me amanet fëmijve me m’pru ktu, kurdo që t’des. Tashti që s’kam ma miq e shokë, s’më kalon koha. Mërzitem shumë…
-Kush ka qenë ky mik – i thashë – që të ka bërë këtë nder?
-S’ma merr mendja se e njeh – më tha.
-Po ndoshta edhe e njoh. Ti ma thuaj emrin e tij, se ndoshta edhe ia kam ndigju zanin.
-Valentin Pervizi; por tham se s’e njeh, je i ri.
-E kam njohë shumë mirë! – i thashë.
-Kë? Valentinin? Ku e ke njoftë? – më pyeti. I thashë se:
-E kam njohur te një i afërm i imi, që ka kenë edhe ai n’internim n’Lushnjë, n’Gradishtë e n’Grabian, vite ma parë; atje njeriu im e kishte njohur Valentinin. E ka pasur mikun ma t’ngushtë; kur ky i afërmi im ka martu vajzën e tij, e ka thirrë Valentinin n’darsëm. Ka ndenjur nji javë n’Shkodër atëherë. Atje e kam njohur dhe në nji prej atyne ditëve që po rrinte atje, m’ka kallzu historinë e martesës së tij. Nji vuejtje e madhe.
Dhe ia tregova me pak fjalë, por pa episodin e asaj gruas që i kishte parë letrat.
-Vetëm – i thashë – se ai ishte i sigurt se ndamja e tyre do të zgjaste 47 vjet. Kështu m’ka thanë.
-Po – tha – ai ka pasë ni histori t’dhimbshme, t’lidhur me ni paralajmërim.
-E di – i thashë – por s’desha me ta thanë. Ma ka kallzu, por edhe m’ka thanë se rrinte me shpresë, me shpresën e bashkimit. Veç di edhe nji diçka. Sipas asaj që m’ka thanë, viti 1991 duhej t’ishte viti i bashkimit t’tyre. A ndodhi tamam kështu? A u bashku tamam n’vitin 1991?
-Po, po, tamam ç’ashtu ka ndodhë.
-Po si asht bashku me gruan? – i thashë. – A di gja si e gjeti? Nëse s’gabohem, ai s’e kishte ma adresën e s’shoqes e as ajo adresën e tij. S’kishin çu letra e ishin nda, kishin humbë lidhjet.
-Ah – më tha – si e kanë gjetë njani-tjetrin? Ka kenë e dhimbshme. Janë gjetë në nji mnyrë që s’ndodh kurrë, ka kenë e dhimbshme shumë. Ka kenë vjeta 1991. Prill. S’e di a t’kujtohet, por ishte koha kur njerzia po merrshin barkat n’Durrës e n’Shnjin e ikshin m’Itali. E shoqja e tij i paska pa kto punë n’televizion. Ka pa shqyptarë tuj ia msy t’unshuem e t’maruem që vidhshin barkat e mdha e mrrijshin gadi t’dekur n’breg t’Italisë, kuku ma mirë, e kërkojshin nimë. Atëherë, ka thanë me vedi: ‘Teshti njerzia po ikë, e s’po u thotë kush gja ma!”. Si duket, punët po ndryshojnë’. Kshtu që, e pleqnoi me e zgidhë në nji mnyrë…
-Po si?
-Po ta tham: N’prill të vjetës 1991, Valentini vazhdote me jetue n’Gradishtë, n’Lushnjë, se hala s’kish pa marrë rrugë kjo puna e jonë, e t’internuemve, por ai s’kish ku me shkue n’Shkodër a n’Mirditë e as me gjetë strehë diku – filloi plaku të më tregonte përsëri. – Fëmijët e t’vëllait gjetën rrugën e ia mbathne edhe ata. Ikne n’Jugosllavi e manej shkuen n’Amerikë. Ka kenë gjenje e keqe fort. S’kishte kurrgja. As bukë, as furnizime, askurgja. S’e di si kena teprue gjallë. Ai i shkreti, manej, ka vuejtë shumë, sepse ishte vetëm, s’kishte ma kërken. Kena jetue afër krejt. Na bleme ni televizion bardh e zi, t’përdorun. Kjo, aty kah shkurti i vjetit 1991. E bleva nji ditë, n’Lushnjë, te nji dyqan vjetërsinash. Shkojshim e vijshim te njani-tjetri si zakonisht, por kur mora televizonin e n’ditët e tjera, Valentini filloi me ardhë te na ma shpesh, se shihte lajmet e ndonji program, se italishten e dite e zhurmues s’kishte ma. Nji ditë, i shkreti, ah, sa na e ka kputë shpirtin atë ditë, – erdhi te na me pa televizion. Ishte e diele. T’dielën, te italiani u nepke ni farë: Domenica in. E mbaj mend shumë mirë atë ditë, sepse, aty… i shkreti” – dhe plaku ndalon për një çast fjalën e humbet në mendime… Priti priti, dhe fshiu një lot që ia veshi sytë. Pastaj, ia nisi edhe njëherë: – “aty, atë ditë ka vuajtë shumë, i shkreti, i shuemi. Ishte kund kah ora dy e gjysë mbas mjesditës. Sa kish pa hangër nji kashatë bukë e erdh me nejë te na. Ishte ul n’ni karrige, si zotni i madh që ishte. Rrinke pa fjalë, e s’trazojke kën, me kryet pak t’përkul, i lodhun e i këputun. Filloi programi. Duel nji burrë që flet shumë, flet shumë ai, me gra del gati gjithmonë, me fjalë të mdha, nji farë Pipo Baudo, se e shohim edhe tashti atje, n’Itali, me kangë e dyzene. Ky Pipo, e hap programin me kto fjalë n’italisht – na s’kuptonim gja, por Valentini po. Ky Pipoja sa ka dalë – se na i kallzoi Valentini manej – kish fillue emisionin e kish pa thanë: – Po e hapim këtë emison me ni lajm t’fortë. Kena nji kerkesë t’randsishme, t’madhe. Me shpresën që televizioni italian shihet edhe n’Shqypni. Valentini i shkretë, kur kishte nigjue fjalën Shqypni, sikur i kishte hapë pak sytë. Ai Pipo kishte vazhdue e ka thanë se nji grue kërkon burrin e vet, që asht n’Shqypni, e që janë da qysh prej 47 vjetëve, kanë hupë lidhjet me njani-tjetrin për arsye të regjimit, se ai ishte i burgosun e i internuem e s’kanë mujtë me majtë lidhjet. Valentini kishte hapë sytë. Pipo ka thanë se kjo grua asht ktu e kërkon burrin e saj: Valentin Pervizin. Na vetëm kena ndigjue emnin e Valentinit në televizionin italian e kena hapë sytë me pa si ishte puna. Kur kena pa ni grua t’bashme, n’moshë, aty kah 65 vjeçe që përshnette me dorë kah ekrani, me shpresë që ai ta shihke. Kur Valentini ka hapë sytë e ka pa Goricia Maninin, gruen e vet, t’plakun, atëherë ni lot i ka rrjedhë faqeve. Desht me folë, me hapë gojën, me na thanë ne diçka, por s’mujti i shuemi e ra përtokë, kalahum. Nji dhimbje e kapi në gjoks. I ra infarkt. U mbulue n’djersë, u zverdh e mezi merrke frymë. Ç’ka kena hjekë me e pru n’vedi. Dy djemtë e mi kanë dalë menjiherë me vrap n’rrugë t’madhe për me gjetë nji makinë. Kanë vrapue fushave, se shpia e jonë ishte pak larg rrugës s’makinës, te zona e t’internuemve. Sa kanë mbërritë n’rrugë t’madhe, kanë fillue me i ba me sheja e me duer kamionëve që kalojshin… s’janë ndalë. Nji makinë, kur ka pa prej s’largut djemtë që i kanë ba me sheja se ishte puna për nji rast urgjent, ka ndalë. Atëherë, i kanë shpjegue shoferit se nji i sëmutë randë me infarkt ishte n’rrezik për jetën, mund të diste po kje se s’çohet n’spital. Shoferi ka ardhë deri te vendi ku jetojshim, te shpia e jonë. Atëherë, e kena çue n’spital. Atje, unë e grueja e jeme i kena nejë te kryet për shumë ditë. Dy djemtë e mij ma t’mdhaj kanë shkue n’Ambasadën Italiane n’Tiranë e kanë dhanë informacion se ku asht e ku jeton Valentin Pervizi, aj burri që e ka kërkue e shoqja prej televizionit, prej Domenica in. Manej aj u përmirësue pak n’spital. N’atë kohë ka kenë ambasador italian nji farë Torkuato Cardili, s’e di a e mban mend? Unë e mbaj mend, se ai u interesue me e zgidhë punën e tij. Bani t’pamujtunen që t’nisshin menjiherë praktikat për bashkimin familjar t’Valentinit me t’shoqen. E ia bane letrat. Tashti mbetej vetëm puna sesi do t’u bate takimi mes të dyve. Mbasi ambasada italiane ka folë me t’shoqen, i ka kallzue asaj edhe se ai kishte pasë infarkt e se gjendej n’spital. Valentini tashti e dinte se grueja e kish pas gjetë, se letrat po u bajshin gati, e se aj do t’u bashkojte me të. Puna ishte se ku do t’u bante takimi i parë mbas 47 vjetëve. N’shpi? Nuk kishin siguri ta nxjerrshin. T’prisnin deri sa ai t’përmirësohej? Ai ishte përmirësue, edhe mirë. Gjithsesi, nji ditë do t’u takojshin, s’mund t’vazhdojshin me nejë t’ndam prej frikës se po iu krijojshin emocione t’forta. Veç t’mos u takojshin aspak! Por kjo s’kishte kuptim. Atëherë, mbasi e menuen punën, e shoqja, ambasada e doktorat, vendosën me e ba takimin n’spital. E shoqja thotë se, edhe po t’pres nji vjetë, a ma garanton kush se s’ka me pasë ai i shuemi emocione t’forta? Doktorat thojshin se puna ishe se a i bante ballë zemra e tij n’takim? Pra, gjanat s’mund t’prisnin ma gjatë. Kështu që u pa ma e arsyeshme që Goricia t’vijke n’Shqypni për takimin që do t’u bante n’spital, ku kishin me kenë edhe doktorat aty, që po pati kriza a gja tjetër prej emocineve t’forta, ata t’ia garantojshin nji ndërhymje menjiherë. Kështu Goricia, e lajmërueme prej ambasadës, erdhi n’Shqipëri. Iu tha se takimi do të bahej n’spital. Ditën s’e mbaj mend. Ka mundësi që ka kenë fillimi i majit i vitit 1991. Atje, n’spital, atë ditë, kam pa skenën ma prekëse t’krejt jetës teme, ma t’vuejtun që mund t’kem pa qysh kur jam në ktë jetë e që s’do ta harroj sa t’jem gjallë; ma t’dhimbshmen, por edhe ma t’bukurën.
Valentini e dinte se atë ditë do t’vinte e shoqja prej Italie për me u takue me të. Gjatë ditëve para ktij takimi kishte ba shumë përpjekje ta mbante veten, të mos dorëzohej, të mos lëshohej, të mos nxjerrte asnji pikë loti, si burrë i fortë që ishte, si burrë malesh e me zakone të nalta. Kështu që ishte përgatitë për atë takim. Unë, grueja e vajza e jeme, po i rrijshim te kryet, n’dhomën e spitalit, te Reparti i Zemrës. Ishin edhe njerëz t’tjerë, pjestarë t’familjeve t’internuemve që jetojshim bashkë atje n’koloni. Dy djemtë e mi e njerëz t’tjerë, pjesëtarë t’këtyre familjeve t’internuemve, kishin shkue me marrë Goricien. Na po pritshim. Kaloi kohë dhe… ndigjuem hapa n’korridorin e spitalit. Ishin shumë kambë e nji za gruajet që fliste italisht. Erdhne… dikush po përkthente. Ishte përkthyesi i caktuem prej ambasadës. Djemtë i kishin kallzue dhomën ku gjendej Valentini. Na ishim tuj dekë prej emocioneve. Kur… zani  u ba ma i fortë, afrohet. Nji grue n’moshë, e bashme, nji zonjë e vërtetë, hyni mrena e menjiherë hodhi sytë kah shtrati ku gjenej Valentini. Na po përpinim deri n’imtsitë ma t’vogla, çdo gjest, çdo lëvizje. Sapo grueja u pa te dera, gjaja e parë… ishte nji shikim i tyne, sy m’sy. Ajo u topit, u step, u trondit, menjiherë ia dha nji t’kjamje, nji vaji t’thellë e me lot, që i shkojshin rrkajë. Asi vajtimit s’kam pa kurrë n’jetën teme. Nuk donte t’kjante, se ishte e porositun prej ambasadës e prej doktorave. Ia kishin thanë kjartë që t’mos e lëshonte asnji pikë loti, për mos me e trazue e mos me e tronditë Valentinin. Por s’mujti, s’kje e zoja me e mbajtë vedin. Valentini i shkretë nuk kjau, por sytë veç s’ia hoqi për asnji dekik e shikjoi çdo gjest t’sajin. Manej, nji lagshtinë ia veshi sytë; dy lot t’madhj i rrodhën poshtë faqeve. Goricias iu afrue nji karrige. U ul afër shtratit t’Valentinit, te kryet. Filloi t’ia puthte faqet me gropa e t’vrame, ballin me rrudha, flokët e pakët e t’thijun, ata që i kishin mbetë, sytë e shenjtë e t’përvuajtë prej martiri të t’shoqit. Nuk flitnin, s’mund t’flisnin asnjani e as tjetri. Vetëm kjanin. Valentini me lot t’nxehtë, pa fjalë, n’heshtje që i shkojshin lumë. Goricia kjante me dnesë, me za t’mbytur, si zojë e madhe. Të gjithë sa ishim n’dhomë filluem me kja. Kurrë n’jetën teme s’kisha pa nji ksi gjajet. Ajo ia merrte duart e tij t’mdhana, krejt me eshna, prej vuejtjeve e lodhjeve t’shumta; i kishte i shuemi duert me kallo, si me pa kenë duer hamallit e ia puthte e ia vente te faqet e saj; manej, filloi me ia lmue flokët e ballin. Ulej e ia merrke kryet e ia vete për faqe t’saj. Filloi me ia shi lotët prej faqeve. Hë ç’lot! Gëzimit a vuajtjet? Kush e din! Ashtu ndejen gjatë. Na vetëm shikojshm e kjajshim, pa fjalë, me dhimbje n’zemër. Kaloi do koh pa asni fjalë, pa as edhe nji fjalë. Po flitte vuejtja e halli. Nji plagë e madhe ishte para syve tonë, që s’ishte pa kenë mbyllë kurrë, tashti ishte hapë e po kullonte gjak. Ishte gazepi i madh i nji marteset që e kishin vra. S’po kjahej nji i dekun, por nji martëse e vrame. Po e shihshim kjartë vuejtjen, mallin, mungesën e njani-tjetrit, dashninë që ua kishin dhunue e që po na i bate zemrat copë. Vedit, sesi na erdhi nji respekt i madh e s’e hapi kurrkush gojën, por pa fjalë, rrijshim tuj shikjue: flitke halli vetë.
Ma n’fund, mbasi kaloi shumë kohë ç’ikshtu, mbasi u derdhën shumë lot, Goricia i foli Valentinit: “Qe Valentin, kaluen plot 47 vjet. Doli ajo fjala që na e pat thanë ajo gruaja. Ah sa kena vuejtë! 47 vjet t’shkueme kot. Humbme jetën bashkë, humbme fëmijët që s’i patëm. Nji familje s’u çue kurrë n’kambë!”
Goricia nisi edhe njiherë me kja.
Valentini doli edhe ai prej heshtjes s’gjatë e me zanin e tij t’butë, por t’vendosun, tha:
“Jo, Goricia, s’asht taman ashtu, s’ka pasë vetëm t’keqe prej ksaj ndamjes tonë. Ti s’e din, kjo asht e vërtetë: kjo ndamje, kjo vuajtje, ka shërbye shumë e ka shërbyer edhe për mirë!”.
“Për çka ka shërbye për të mirë Valentin?” – tha Goricia, e tronditur prej çudisë kur ndigjoi kto fjalë.
“Ka shërbyer për me dhanë shpresë e me mbajtë andrrat e shumkujt gjallë, Goricia. Unë ia kam kallzue shumë miqve e t’njohurve historinë tonë, perlën e paçmueme që kishte mbrendë plaga e martesës tonë t’ndame. Veç ta dish se sa vetë janë mbajtë me shpresën se komunizmi do t’rrzohej, se gjithçka e keqe do t’përfundonte, se do t’vinte liria, taman prej kësaj dhimbjet që vuejtëm e shpresës së madhe që ajo kishte mbrena”.

Related Images: