Përsiatje Enciklopedike nga Astrit Lulushi
shënim vlerësues nga Thanas L. Gjika
Në faqet e gazetës mujore “Dielli” të Federatës Pan Shqiptare VATRA, bien në sy një varg krijuesish me interesa të gjera kultorore, shkencore e politiko-shoqëroree, të cilët në shkrimet e tyre trajtojnë probleme pa nxitur polemikë ndaj mendimeve të atyre që mendojnë ndryshe nga programi i Vatrës.
Midis intelektualëve krijues të diasporës sonë bie në sy Astrit Lulushi, ish gazetar i Zërit të Amerikës. Shumë nga ne kanë lexuar përmbledhjet e tij me shkrime shkencore e letrare, analizat me përmbajtje filozofike e sociale botuar në faqet e gazetave “Dielli”, “Illyria”, etj.
Disa vjet më parë shkrova ese-portretin “Një Bir i Shquar i Diasporës” (Portret biografi dhe vlerësime për jetën e veprën e Astrit Lulushit), ku dhashë vlerësime për jetën e tij që karakterizohet nga sakrificat, guximi dhe inteligjenca; theksova karakterin dhe vlerat e librit madhor “Fjalori Enciklopedik…”, mësimet e tij për dënimin e krimeve të diktaturës komuniste, vlerat e artikujve kritikë shkencorë për vepra letrare e shkencore, që ai i kishte analizuar dhe arritjet e tij si poet origjinal e përkthyes i soneteve të Shekspirit.
Një aspekt i shkrimeve të Lulushit është krijimi i sentencave dhe fjalëve të mençura origjinale, prandaj në ese-portretin përkatës, nxora një varg thëniesh të tilla, të cilat i rendita në sythin me titull “Thënie të arta të A. Lulushit”. Këto thënie, të cilat ky autor po i shton gjithnjë e më shumë në shkrimet e tij, vlejnë të mësohen përmendësh e të citohen në situata të nevojshme.
Tani do të ndalem të vlerësoj disa aspekte të librit të tij të ri “Përshkëndijime (përsiatje)” botim i Tirana L. Times; 2024, 349 fq. paraprirë nga parathënia e studiuesit të mirënjohur Fotaq Andrea. Në parathënie theksohet se në shkrimet e Lulushit ka “shpërthime ngjyrash të zjarrta, dritësime mendimi, ndriçime e përshkënditje, si trok i shpejtë i kalit që hovet guximshëm mbi stërkalat ylberore të një ujëvare ndijimesh apo ndjesimesh me gjerësi e thellësi Niagare.” (fq. 4).
Do të përpiqem të qëmtoj vlera të reja të këtij autori si enciklopedist, kritik letrar e vëzhgues i hollë i proceseve socio-politike që kanë ndodhur e ndodhin rreth botë shqiptare.
Autori, i nisur nga dëshira për ta pajisur lexuesin me njohuri nga shumë dije, ka futur në këtë përmbledhje momente të ndryshme të historisë së Europës e të botës duke u ndalur në aspekte të ndryshme të jetës e të bëmave të figurave të shquara të antikitetit greko-romak e pas tij, si dhe probleme të ndryshme të shkencave historike, të moralit, filozofisë, etj.
Aleksandri i Madh u lind e u rrit në familjen mbretërore të Filipit të II, nga martesa e këtij me princeshën epirote Olimbia. Vetë Filipi i II, themeluesi i shtetit maqedon, ishte bir i një nëne ilire nga fisi i Enkelejve. Në familjen mbretërore të Filipit të II, flitej ilirishtja e nënës së tij dhe e Olimbisë, gruas të tij epirote. Lulushi sjell të dhënën interesante se Aleksandri në moshën 7-vjeçare filloi stërvitjet rigoroze nën drejtimin e të afërmit të familjes, epirotit Leonidha; dhe mbas 8 vjetësh, në moshën 15-vjeçare iu dha për edukim filozofit të shquar maqedonas, Aristotelit. Ky dijetar, i cili dinte mirë krahas ilirishtes dhe greqishten, gjuhën e kulturës e të komunkimit në mbarë Mesdheun, e brumosi djaloshin gjatë tre vjetve, duke i mësuar krahas njohurive të shumta shkencore dhe poemën “Iliada” të Omerit, të cilën e mbajti më vonë gjithnjë me vete. Në moshën 18-vjeçare formimi ushtarak dhe dituror i Aleksandrit mori fund. Ai nisi rrugën e lavdisë, krijimin e Perandorisë Maqedone, ku përfshiu gadishullin Azia e Vogël, Egjiptin, Perandorinë Persiane, dhe e shtriu shtetin e vet deri në Afganistan e kufi me Indinë. Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, përfundon Lulushi, “Athina u rebelua kundër sundimit maqedonas dhe situata e Aristotelit u bë e pasigurt”. Për të mos u dënuar me vdekje, filozofi iku në ishullin Eubea, duke thënë: “Unë nuk do t’i lejoj athinasit të mëkatojnë dy herë kundër filozofisë”, mbasi disa vjet më parë gjykata e Athinës kishte dënuar me vdekje Sokratin, filozofin tjetër të shquar (f. 13).
Analisti dhe filozofi Lulushi karakterizohet nga optimizmi dhe besimi në fitoren e së mirës. “Mendimi pozitiv na bën më elastik përballë vështirësive… Herët a vonë, njeriu që fiton është ai që mendon se mundet… Optimizmi i përhershëm është një shumëfishues i forcës… Mendimtari pozitiv sheh të padukshmen, ndjen të paprekshmen dhe arrin të pamundurën. Besoni se mundeni dhe jeni në gjysmë të rrugës [së fitores].” (fq. 25-26). Edhe më tej ai shton: “Kur ju refuzoheni, nuk keni dështuar. Në fakt keni kaluar një tjetër moment historik” (f. 211); “Nuk ka kreativitet, pa dështim” (f. 212), etj.
Rruga e vetme drejt suksesit sipas Lulushit është këmbëngulja, prandaj ai sjell në vëmendje jetën plot dështime gjatë viteve të para të emigrantit italian Silvester Stallone, dhe këmbënguljen e tij drejt suksesit. Djaloshi Stallone në fillim të mërgimit humbi gjithçka, por me punë ariti t’i imponohej studios së Hollyvvood-it. Ia pranuan skenarin për filmin “Rocky” dhe kërkesën që ai të luante rolin kryesor të heroit. Ky film mori disa çmime Oscar, dhe Silvester Stallone fitoi titullin Aktori më i mirë, etj. Së fundi Lulushi gjen rastin që të na nxitë ne pasardhësve të Gjergj Kastriotit, Skënderbeut duke e mbyllur shkrimin me deklaratën e aktorit të famshëm: “Gjyshërit e mij janë arbëreshë nga Italia” (fq. 216).
Si njohës i shkrimeve të shenjta dhe i besimeve të ndryshme fetare, ky autor sjell disa sentenca nga “Bibla”, “Kurani”, “Rig Vedat”, dhe të urtit e lashtë kinezë. Ai shpall: “Çdo fe e bën njeriun humanist” (f. 61), dhe pastaj sjell citime nga mësimet humane të judaizmit, krishtërimit, islamizmit, hinduizmit, budizmit, etj (f. 265-267).
Në mbështetje të optimizmit të tij ai sjell dhe shumë mësime të Gandit e të Nënë Terezës. Atë që populli ynë e ka thënë prej kohësh shkurt: “I forti fal, i dobti hakmerret”, filozofi indian Gand e ka riformualuar pak më gjatë: “jodhuna nuk është armë e të dobëtit, por e më të fortit dhe më të guximshmit” (f. 62, f. 138). Si e dijmë, kjo rrugë shpuri Gandin dhe Ibrahim Rugovën tek fitorja e pararësisë së vendeve të tyre.
Optimizëm ngjall dhe krahasimi që bën ai midis dritës dhe dijes. Drita është një forcë e pazhdukshme, që mund të transformohet në energji, por nuk zhduket; po ashtu edhe dija. Ai ngul këmbë se “dija kur fitohet nga mendja, mund të dobësohet… por përfundimisht ndriçon, dhe e zgjon njeriun nga gjumi (fq. 48).
Lulushi kujton plagën e coptimit të trojeve amëtare në vitet 1912-1913, dhe ndalet tek mungesa e përpjekjeve të qeveritarëve të Shqipërisë Londineze, gjatë viteve për t’i ndrequr kufijtë e shtetit të vet në gjithë trojet amëtare ku mbizotëron populli shqiptar. Me të drejtë ai shfryn: “udhëheqja e saj [e Shqipërisë] është treguar e aftë vetëm për ta shtypur, izoluar e vjedhur popullin e vet… Të kundërtën kanë bërë e bëjnë fqinjët; Athina zyrtare – pa pranuar të përmendet çështja Çame – e quan Himarën greke; edhe Serbia – pa asnjë fjalë për Luginën e Preshevës, Medvegjen e Bujanocin – pretendon Kosovën… Shqipëria gjithnjë ka pasur bij plangprishës në udhëheqje të saj (fq. 49-51). Mund të shtohej këtu se Athina dhe Beogradi nuk kanë njohur e nuk duan të njohin masakrat shumta që kanë kryer ushtritë e tyre ndaj popullit shqiptar, etj.
Në historinë e Shqipërisë, autorin e ka tërhequr dhe periudha e diktaturës komuniste, të cilën shumë nostalgjikë të saj, si dhe shumë filma të Kinostudios e quajnë “epokë e artë”, kurse studiuesi thotë se periudha kur të gjithë heronjtë shqiptarë ranë me emrin e partisë në gojë, kurse të tjerëve, atyre që mendonin ndryshe, iu dha damka e tradhëtarit; pa thënë se ishte luftë civile (fq. 59), shpalos mendimin origjinal të tij, se periudha e viteve 1944-1991 ka qenë luftë civile, pra aspak e artë.
Filozofi Astrit Lulushi, bashkohet me Gandin lidhur me nevojën e faljes ndaj gabimeve e krimeve: “Hakmarrja ‘një sy për një sy’, vetëm do ta bëjë botën të verbër… Mirësjellja dhe respekti i ndërsjellë është themeli i kulturës… Ligji i dashurisë nuk njeh kufijtë e hapësirës dhe të kohës” (fq. 63); “Liria nuk vlen nëse nuk përfshin lirinë për të bërë gabime” (fq. 72).
Nuk mungojnë edhe mësime nga kultura moderne europiane: “budallenjtë nxitojnë”; “të mësuarit pak është një gjë e rrezikshme”; “të gabosh është njerëzore” (fq. 71) mësime të formuluara prej shkrimtarit anglez Aleksandër Pope që në vitin 1711. Kësaj shprehjes së fundit studiuesi ynë i shton sentencën e Papës “Të gabosh është njerëzore, të falësh është hyjnore” (fq. 71). Këmbëngulja e Abraham Linkolnit për të shkatërruar sistemin e skllavërisë e ka tërhequr autorin e librit, prandaj ai citon nga një letër e këtij udhëheqësi amerikan fjalët: “Nëse skllavëria nuk është e gabuar, asgjë nuk është e gabuar” (fq. 126).
Duke u përpjekur të mbrojë moralin e shëndoshë dhe të flakë tutje moralin e gabuar që ushqeu partia-shtet gjatë sundimit të saj diktatorial, studiuesi dënon këmbënguljen e shumë krijuesve të poemave, romaneve, filmave të realizmit socialist, të cilët edhe pas vitit 1991, pra, pas dështimit me turp të sistemit komunist, vijuan të thoshin se e kishin edukuar drejt rininë shqiptare me mësimet e partisë shtet; se “nëna e vërtetë e çdo shqiptari ishte partia”, se spiunimi i miqve, i nënës dhe i babës ishte veprim i drejtë, etj. Këto mësime dhe këmbëngulja e autorëve të atyre veprave dhe mbështetja që u bën qeveria e sotme socialiste atyre veprave dhe autorëve duke i vlerësuar me tituj nderi e çmime, për Lulushin janë një “gabim i pafalshëm” (fq. 74-75).
Kalohet edhe tek politika ndërkombëtare. Kërkesa e Hamasit për të realizuar një revolucion socialist për të zhdukur Izraelin “shtypës”, sipas Lulushit, është e ngjashme me lëvizjen e partisë bolshevike e të partive komuniste që sollën në pushtet diktaturat, pra një përpjekje që nuk duhet përkrahur.
Nuk mungojnë dhe kritika ndaj disa autorëve të lashtë si Herodoti, i cili i shtrembëroi shumë fakte historike. Në këtë aspekt, studiuesi sjell thënien e historianit romak Plutarku se “Herodoti lavdëron athinasit që flasin keq për gjithë të tjerët” (fq. 86), e këtu ne shqiptarët duhet të kemi parasysh dhe sharjet e kritikat e tij ndaj popullsisë pellage dhe ilire.
Pa qenë studiues i mirëfilltë i Astronomisë, autori jep mendimin e vet të guximshëm se “krijimi i universit është jashtë shkencës së njohur; është vetëm temë kryesore në fushën e spekulimeve… edhe pse ka një mbizotërim të provave të vëzhgueshme se universi kishte një fillim dhe ka evoluar…” (fq. 120).
Një nga sentencat, mendimet e arta të autorit të librit, që mendoj se vlen ta ketë çdo lexues në punën e tij, po e riprodhoj: “nga jeta njeriu mëson se suksesi nuk matet aq shumë nga pozicioni që dikush ka arritur në jetë, sesa nga pengesat që ka kapërcyer gjatë punës për të pasur sukses…” (fq. 190).
E përgëzoj Lulushin edhe për mendimin: “udhëheqësi bëhet diktator për të pasuruar rrethin e tij dhe veten. Fatmirësisht, ata nuk sundojnë gjatë; diskreditohen nga korrupsioni i tyre” (fq. 231), mendim i cili më mbush me shpresë për një të ardhme të shëndetshme të atdheut tim të origjinës.
Me shumë interes është dhe karakterizimi që ky autor u bën njerëve duke i ndarë në tri kategori: “Budallai as nuk fal, as nuk harron; naivi fal dhe harron; i mençuri fal, por nuk harron” (fq. 303).
Nga përvoja e vet dhe leximet e shumta, ai jep një këshillë mbi pasurinë: “nuk ka rëndësi se sa keni; [e rëndësishme] është mënyra se si e menaxhoni atë që keni” (f. 306).
Shumë diskutime janë hapur sot mbi qytetërimin perëndimor, a ka të ardhme, apo po shkon drejt falimentimit, etj. Lulushi ndalet në trajtimin e vlerave të qytetërimit perëndimor dhe në theksimin e tipareve të tij: “Qytetërimi perëndimor nuk është ‘perfekt’; nuk ka qenë dhe nuk do të jetë kurrë i tillë, por ia vlen ta mbrojmë me gjithë të metat e tij, sepse ka çuar në shoqëri që janë më të lira dhe më të begata se kudo tjetër në botë… Perëndimi është bërë më pak fetar, më pak nacionalist dhe më pak luftarak…” (fq. 308-309).
Astrit Lulushi vijon të shkruajë e të botojë tek “Dielli” rregullisht shkrime të tjera pas daljes në qarkullim të përmbledhjes së re. Uroj që dhe në vitet që vijnë të botojë përmbledhje të tjera, sepse botimi në libra është më praktik se botimi në gazeta. Kopjet e një libri shpërndahen/ shiten në më shumë sesa abonuesit e gazetës dhe ruhen në bibliotekat familjare ku mund të shfrytëzohen më mirë se koleksionet e gazetës.