Pervizi: Frangu s’rrëfen përralla për Skënderbeun… Anisa Ymeri

Dhimitër Frangu rrëfen për Skënderbeun…

intervistë me përkthyesin Lek Pervizi: 

Bisedoi Anisa Ymeri 20 Janar 2007

Një rikujtim i rëndësishëm mbi Skënderbeun për të hedhur poshtë dizinformimet dashakeqe ndaj Heroit  të madh kombëtar. Botim i veprës së Frangut në Shqipëri “Veprat e lavdishme të Skënderbeut” Libri i  parë i shkruar për Gjergj Kastriotin

Flet Lek Pervizi, përkthyesi nga italishtja e vjetër të veprës më të hershme të shkruar nga një shqiptar për Historinë e Skënderbeut, ajo e bashkëkohësit te tij, Dhimitër Frangut 1480.

Mban të “gdhendur” vitin 1480, nën titullin “Vepra të famshme e të lavdishme të Skënderbeut” shkruar latinisht me dorën e tij nga  At Dhimitër Frangu, fisnik nga Drishti, kushëri i Pal Engjëllit dhe shoqërues, arktar, luftëtar e sekretar i Skënderbeut, gjithë kohën nga 1443 deri 1468, kur vdiq Gjergj Kastrioti.  E panjohur ndër shqiptarë kjo vepër e cila ishte një gur i çmuar për të huajt, deri në përvetësimin e saj shqipërohet, apo më mirë transkriptohet nga italishtja e vjetër prej Lek Pervizit. Në kërkim të rifitimit të kohës së humbur, Pervizi bie në gjurmët e saj krejt rastësisht, teksa gërmonte në skedarët e një biblioteke në Bolonjë, në vitet ’90-të. Pas habisë së shfaqur kur ka parë se i njëjti libër gjëndej në pesë kopie me data të ndryshme, botuar në Venezia, përkthyer nga originali latinisht. Me këtë shqipërim, Pervizi kërkon që t’ju tregojë shqiptarëve, historinë e vërtetë të Skënderbeut, larg përrallave të dëgjuara deri më tani. Po pse askush më parë nuk e ka sjellë në shqip, pak kush e di! Kjo është një pakujdesi e madhe nga ana e Akademisë  dhe historianëve të indoktrinuar me komunizëm. Libri mban një shënim të randësishëm në parathanie: “…Libër që asht shkrue latinisht me dorë prej Dhimitër Frangut, i cili ishte i pranishëm personalisht dhe i mirëinformuem për të gjitha betejat e veprat e atij Princi”. E kush ma mirë se një shoqërues i tij mund të rrëfejë për të vërtetat që e kanë shoqëruar përgjatë jetës dhe luftës së tij. Po pse përkthyesi Përvizi zgjedh gegnishten për t’ju rrëfyer historinë e Frangut për Skënderbeun?! Ai rrëfen, “Krejt ngjarjet e asaj kohe i takojnë Shqipërisë Veriore. Kur të paraqitet fjalimi i Skënderbeut, të jetë në atë gjuhë që e ka folur, (afërsisht së paku). Pasi edhe unë jam për gegnishten letrare, të liruar nga fjalë shumë të komplikuara, të cilat s’mund të kuptohen. Shumë me kanë urue, pasi ndonëse gegnisht, kanë gjetur kollajsi për ta kuptuar. Kanë gjetur gegnishte të pasur, duke ja përshtatë kohës. Edhe stilin jam mundue ta ruaj siç e ka shkruar Frangu shekuj ma parë. Edhe siç ka qenë stili i vjetër i të folunit” – përfundon ai.

Keni transkriptuar nga italishtja e vjetër në gegnisht veprën e Dhimitër Frangut mbi Hitorinë e Skënderbeut… si ratë në gjurmët e këtij teksti të panjohur për shqiptarët? Skënderbeu ka qenë në njifarë mënyrë “heroi im” që në vogli, dhe mbaj mend se në kohën kur studioja në Itali, poezinë e parë që kam shkrue për Skënderbeun. Po në moshë 12 vjeç pata rastin të lexoj dy libra në formë romanesh për Skënderbeun, po nuk më bien ndërmend emnat e autorëve italianë. Pastaj ndoqën leximet e tjera. Kam lexue dy drama kushtue ngjarjeve që e shoqnuan e që me bie ndërmend njena trajtonte tradhtinë e Hamzajt. Nga ana tjetër, të gjithë shqiptarët i ndjek kjo figurë, por unë kam qenë për 40 vjet burgjeve e kampeve, dhe jeta e hovi i rinisë m’u ndërpre. Ne nuk kishin asnji të drejtë dhe as mundësi me kontribue në fushën e kulturës e të historisë. Dalja ime në Belgjikë në vitin 1990, më dha shkas që të ripërtërija të gjitha ato çka kisha humbë. Ndaj edhe ishte nji predispozicion i imi të merresha me gjithçka që s’e kisha njohur deri m’atëhere. Kur e pashë veten mes gjithë bibliotekave të mundshme, përfitova… me ndihmoi edhe fati që të shkoja në Bolonja, e cila asht një qendër shumë e madhe e kulturës, me një bibliotekë historike ku ruhen libra e dorëshkrime të vjetra. Me këtë vepër, e cila asht tani në shqip, u “takova” rastësisht, teksa kërkoja ndonjë libër për Skënderbeun, pasi edhe në rininë time kisha lexue vepra për të edhe ne italisht, veç asaj të Fan Nolit. Teksa një i ri universitar italian më ndihmonte të gjeja vepra me anë të skedarëve, u befasove kur pashë emnin e Dhimitër Frangut (Demetrio Franco). U habita! Ma parë nuk kishte dijeni asnji shqiptar për ekzitencën e kësaj vepre, apo ma mirë vetëm përmendej emni i tij në Shqipëri, por askush nuk kishte thanë deri m’atehere, ja ku asht libri i tij! Ky libër ka qenë i shkruem që në vitin 1480, në latinisht, e i përkthyem ma vonë në italishten mesjetare të asaj kohe. Duke pà mundësinë për me e terheqë kët libër, pashë se ishin edhe katër vepra të tjera me të njejtin titull. I kërkova të gjitha vetëm për t’i pà, duke mendue që janë libra të ndryshëm. Por ishte vepra e Frangut e botuar në vite të ndryshme, nga 1531-1610. Kjo e vitit 1584, mbahej si vepra ma e saktë e përkthyeme nga latinishtja, mbasi Frangu  ishte i vetmi bashkëkohës i tij. Doli në kët mënyrë në dritë personi që deri atëhere ishte lanë në hije.
Po në Shqipëri si nuk erdhi më parë ky libër, i cili ekziston në fakt? Dhe pse mendoni ju se nuk është sjellë në shqip kjo vepër e Frangut? Këtu del kontradita dhe pakujdesia, sepse ai libër i Frangut gjindej në Bibliotekën kombtare, por askush s’e kishe marrë mundimin ta përkthente, veç se e përmendnin Frangun “sa me la gojën” e pa ia pasë lexue as përkthye veprën. Nji mangsi e pafalshme.  Nuk di ç’të them! Po përderisa e kanë përmendë, edhe Dhimitër Frangu ka shkrue, e pastaj na doli versioni se nuk ka problem për veprën e Frangut, pasi ka qenë Marlin Barleti ai qe ka shkrue për Skënderbeun, i cili nga sa konstatoj unë, s’ka ba ndonji gjà ma shumë se sa ka marrë veprën e Frangut, dhe e ka rishkrue duke sjellë ca “fakte” të tjera…
E krahasova me të gjitha ato që gjeta dhe kërkova literaturën. Si asht e mundun qe ky njeri nuk kishte dale? Rezulton që shumë të tjerë, e kanë marrë librin e tij, e kanë transformue por baza mbetet ajo e Frangut. Për kët punë kam vendos disa shembuj në fund të librit për me e bà të besueshme kët gjà. Dhe ajo çka unë kam dashtë të sjell me kët vepër asht që njerëzit ta marrin se si asht jeta e vërtetë e Skënderbeut dhe jo trillime të pafundme, apo përrallat që tregohen për të. Historia nuk bahet me prralla!

Dhe ju thoni se në kët vepër nuk ka asnjë përrallë? Absolutisht jo, s’ka asnji prrallë! Dhe nji Rilindas i madh italian, Paolo Jovio, i cili e ka marrë librin e gjetun në latinisht, origjinal,  dhe e ka botue me emnin e tij, pra e ka përvetsuë atë që ishte vepra e Frangut, ka thanë se paku diçka: “Për Skënderbeun ka shkrue edhe Barleti, por ai ka vendosë në libër shumë fantazi”. Dhe ja që ai s’ka marrë shembull atë, por Frangun duke e përkthye si libër të vetin. E ky ësht përvetsim i hapët, mbasi tekstit nuk i luen asnji presje, dhe këto shembuj i kam vendos në fund të librit.
Nga ana tjetër pashë që edhe shqiptarët janë vendosë para figurës së Skënderbeut mbi fakte të deformueme. Po kush ma mirë se Frangu mund të shkruente ma me vërtetsi, mbasi ai ka qenë jo vetëm bashkëkohës, por edhe shoqnues e përkthyes i tij, duke qenë tepër i kulturuem. E njeri i afërt i Skënderbeut, mbasi ishte kushëri i Pal Engjellit. Duke qenë kështu, provohet hapun se Barleti ka marrë nga Frangu, dhe për ta provue kët nuk mund të lexojmë veç Frangun. Madje janë shumë edhe studiuesit e huej, të cilët kanë shkrue e kopjue prej tij duke e quejtë edhe anonim, tekstin e lane nga Frangu për Skënderbeun.
Pse keni zgjedhur ta shqipëroni këtë vepër në gegnisht, ka ndonjë arsye madhore dhe a keni hasur shumë vështirësi? Padyshim, kam pasë vështirësi, po diç ma të lehtë ma solli shkollimi im në Itali dhe konsultimet me disa vepra të mëdha të kohës. Pse gegnisht?! Duke qenë se krejt ngjarjet e asaj kohe i takojnë Shqipërisë së Veriut, e bana që t’i përshtatem. Dhe kur të paraqitet fjalimi i Skënderbeut, të jetë në at gjuhë që ai e ka folë, (afërsisht). Mbasi edhe unë jam për gegnishten letrare, të lirueme nga fjalë shumë të komplikueme, të cilat s’mund të kuptohen. Shumë më kanë urue, pasi ndonse gegnisht, kanë gjetë kollajsi për me kuptue. Kanë gjetë gegnishte të pasun, duke ja përshtatë kohës. Edhe stilin jam munduë ta ruej, siç e ka shkrue Frangu shekuj ma parë. Edhe siç ka qene stili i vjetër i të folunit.
Po të huajt që janë jo pak, dhe të cilët kanë shkruar për Skënderbeun, kanë manipuluar? Ka plot fakte të rremë edhe në veprat e të  huejve të shkrueme për të, pasi duket qartë që janë mbeshtetë edhe në fantazitë e tyne për t’i shkrue këto gjana. Unë kët vepër, s’e kam botue për sensacion, po meqë rashë në gjurmët e saj, desha t’ju tregoj të gjithë shqiptarëve që ta marrin vesh Historinë e Skënderbeut, siç ajo ka qenë, dhe jo siç po e deformojnë. Mjafton të lexojmë përshkrimin e vdekjes, dhe kuptojmë që në kët vepër s’ka fantazi.  Frangu nuk tregon as pralla as legjenda fantastike, siç vepron Barleti. Frangu shkruen ato që ka përjetue vetë duke ndejtë përkrah Skënderbeut. Nga ana tjetër ai s’vuen nga vetmburrja, as e përmend veten gjëkund, qëndron me nji modesti burrnore, për t’u admirue.

Po ne, a bejmë sa duhet për këtë figurë me të cilën bota na njeh, dhe politikanët tanë krenohen për Heroin Kombtar? Mjerisht mund të jenë shkrue mbi 1000 vepra nga të huajt për të, mbasi deri vonë figura e Skënderbeut ka qenë e gjallë edhe për Evropën. Sa bëjme ne për të, kjo vërehet fare qartë… dhe ne e dimë fare mirë se sa kemi shkrue për të. Po, në botimet e gjuhëve të hueja, ato serioze, kur përmenden autorët të cilët kanë shkrue për Skënderbeun, Frangu përmendet si një ndër autorët e parë që ka shkrue për të, dhe çka asht me kryesorja, ai asht dhe mbetet ma i besueshmi.
Cilat janë disa prej fakteve të reja që vijnë nga Frangu, të panjohura më parë? Interesante asht “zbardhja” e një bisede për çeshtjen e Tiranës, që asokohe përmendet Fusha e Tiranës, Tirana e Vogël dhe Tirana e Madhe ku janë zhvillue ngjarje luftarake. Duke hedhë dritë në kët mënyrë, tregon se këto toponime janë më të vjetra. Nuk asht aspak e vërtetë se Tirana asht themelue nga Sulejman Pashë Bargjini, dhe që edhe emnin ia paskej dhane ai nga Teherani. Budallallëqe injorantësh.
Fusha e Tiranës ka ekzistue prej kohësh të lashta dhe emni ka rranjë iliro-pellazge. Frangu me kët rast ka dhanë nji dëshmi të pathyeshme. Sulejman Pasha ka qenë komandant i kalasë, e s’ka themelue asgja. Veç nji fshat… dhe nji fushë me emnin Tirana, ka qenë shumë kohë ma parë.
Po, për me u theksue asht edhe themelimi i disa qyteteve dhe kalave nga ana e Skënderbeut, apo edhe disa beteja, të cilat sipas Frangut jane zhvillue në të tjera vende prej atyne të njoftuna deri tani. Por ajo për të cilën edhe sot akademikët mundohen ta mësojnë asht vendlindja e tij. Frangu ka thanë pas nji beteje që bani me turqit se: “…ai u kthye në Krujë, në vendlindjen të vet…” duke lanë dyshime të pakta për kët gja. Patjetër që Gjergj Kastrioti ka lindë në Krujë, problemi asht i origjinës se Kastriotëve, ku debati mbetet i hapun, sepse në fiset veriore ka disa vende që fillojnë me emnin Kastra, Krastë, etj. Kjo fjalë vjen prej Romakëve nga -castra- castrorum, me kuptimin “kamp ushtarak”, sepse kampet ushtarke i quenin “kastra”! Kështu, edhe Mallakastra e ka rrjedhën nga romaket – mala castra – në kuptimin e kampit ushtarak të keq, sepse aty kish plasë kolera o murtaja, duke bà namin mbi ushtrinë romake. Prandej asht e qarte se fëmijët e Gjon Kastriotit lindën në Krujë, kryeqendra e Principatës së tij. Ajo çka unë i ka dhanë ma shumë randsi asht që shqiptarët të lexojnë nji libër, i cili s’ka në thelb përrallat, por të vërtetat. Por ne bajmë fare pak. Në të kundërt, nëse edhe në Belgjikë pyet për Skënderbeun, belgu që mund të mos kët ndigjuar asnjiherë për Shqipërinë, atë e njeh si mbretin e madh shqiptar, apo princin që i ka mbrojtë edhe ata. Duhen bà simpoziume ndërkombtare ku të hidhen teza, dhe të rrëfehen të vërteta, dhe mos të ketë ma provokime për kët figurë.
Po në gjuhët e tjera evropiane sa është botuar ky libër? Në Venecia ka pasur botimet më të mëdha ku mund të numrohen mbi 20 botime, nga versioni i parë që asht ai i 1480-ës në latinisht, por në fakt botimet në italisht kanë fillue nga viti 1500 e deri në vitin 1700, sa ka ekzistue Republika e Venedikut, asht botue pothuej çdo dekade. Po i njejti teksa asht botue edhe në Francë, Angli, Gjermani, Spanjë… po kryesisht në Itali. Veç botimit të tij në gjuhët botnore, ajo që do ta përmendja në kët pikë, asht studimi i tij, së paku vite ma parë në shkollat ushtarake të botës. Dhe këtë e di prej nji ngjarje personale të prindit tim… “Nga nji takim me mbretin e Italisë, Viktor Emanuelin, i cili ia kishte lavdërue Skënderbeun si nji strateg të madh ushtarak…” Ndonëse tash jemi në kohët moderne, po së paku deri para lufte asht fakt i sigurt që emni i Skënderbeut përmendej e vlerësohej me respektin ma të madh. Në Francë e në Belgjikë, ishte studiuesi Duponcet, që e ripërtëriu historinë e Skënderbeut me librin e tij “Exploits Heroiques de Scanderbeg  Roi d’Albanie – Paris 1786 e Liege, 1854” (Bëmat Heroike të Skënderbeut – Mbret i Shqipërisë). Edhe kjo vepër mbështetet mbi rrëfimin e Dhimitër Frangut, i zgjeruem me mendimet e përfundimet e autorit, i cili edhe ai asht nji At Françeskan ashtu si Frangu. Duhet të shtoj për ta bà ma të qartë lexuesin, që të mos bjerë në kontradita, sepse vepra e Frangut asht e botueme në dy versione:
E para origjinale, ka kët titull italisht “Gli Gloriosi Gesti et Vittoriose Imprese del Sig. D. Giorgio Castriota detto Scanderbeg Prencipe d’Epirro”.
E dyta, me titull “Commentarii delle cose de Turchi e del Sig. Georgio  Scanderbeg, Principe d’Epiro”, e cila asht vepër e historianit italian Paolo Jovio, i cili e ka gjetë librin latinisht të Frangut, dhe e ka përkthye italisht duke e botue si vepër të vetën. Pra na del po ai teksti i Frangut.

Ku qëndron ndryshimi? Në faktin se Jovio ka ndërgjegjen që ta përmendë Frangun, si shoqnues dhe arkëtar në vizitën që Skënderbeu bàn në Romë më 1466. Në fund të librit, mbas vdekjes së Skënderbeut, Jovio ka shtue disa prralla e legjenda fantastike të nxjerra nga libri i Barletit, që s’janë në veprën origjinle të Frangut…
Në nji mbledhje në Krujë, në Rrethimin e Tretë, Lek Dukagjini thotë shqip “Embe ta” (mbi ta), shkrue shqip nga Frangu, që shkruhet po shqip nga Jovio, ku del se ai e ka  pasë veprën latinisht të Frangut, dhe ku i ka gjetë ato fjalë shqip, pra i ka kopiue nga teksti i Frangut. Mund të them se ato dy fjalë janë të parat të shkrueme në gjuhë shqipe ne një libër latinisht e italisht. Pra para Formulës së Pagëzimit.
Gabimi i disave qëndron se e marrin veprën e Jovios, duke e paraqitë si të Frangut, pa i bà dallimet që përmenda ma nalt. Prandaj del në dritë mendjelehtësia dhe moskokçarja e historianëve shqiptarë për t’i gjykue çeshtjet historike drejt e me themel. Ky në përgjithësi asht mendimi dhe përfundimi që del nga vepra e Dhimiter Frangut mbi jetën e veprat e Skënderbeut.
Të dy librat mbi Skënderbeun, i Dhimitër Frangut dhe i Paolo Jovio janë botue në Amerikë  nga Shtëpia Botuese “Lulu” dhe mund të porositen me internet. Të dy këto libra të përkthyem nga Lek Pervizi, me parathenie, shënime e illustrim me vepra arti kushtue Gjergj Katriotit

Related Images: