Qasja hermetike e qenies, në muzgjet e (përtej)shpresave
njerëzore të Lazër Radit
nga Emrije Krosi
Qasja ndaj poetikës së Lazër Radit, nuk lindi vetiu, por ishte e kahershme. Kur isha studnte, rrëmoja në gazeta dhe revistat e viteve ’30, gjeta një vjershë, të Lazër Radit. Për momentin, ishin studimet, prandaj e lashë në “harresë”, por falë teknologjisë dhe intenetit, në rrjetet sociale “rigjeta” Lazrin e ri, Jozefin dhe mësova, se Lazri i vjershës time të “humbur” nëpër skedat e gazetave ishte i Ati. Kështuqë, qasje ndaj kësaj poezie është shumëdimensionale, ku koha si metaforë që fshihet “muzgjeve” të jetës së poetit, sendërtoj shpresën dhe lirinë. Ngjitja deri në Malin e Epërm, “Parnasin e Fishtës”, një bujtës i hershëm në Sharrin e të parëve të tij, përtej sinoreve më thingla të thërmuara gurësh, në tejdrinin e rrënjëve parake, në Prizrenin e Lidhjes, Trinia e Shenjtë dhe “himni” Ave Maria, është lidhja mes Atit, Birit dhe Shpirtit poetik (poezia). Atje, nëpër baltrat e Myzeqesë, i riu Dr. Lazër Radi, u burgos, u baltos, u refuzua, u harrua deri në pleqëri. Pas mureve me kashtë dhe baltë “gatoi” bukën e përkthimit nga gjuha e Dantes, Ecco-s, Manzoni-t, etj., për të birin poet. Lidhja e Shenjtë, Atë + Bir = Poezi, është “amaneti” i fundëm, që u shpuhuros nga harresa, drejt lexuesit me “gjuhën” dhe estetikën hermetike të Ungaret-it, Montale-s dhe Quazimodo-s.
***
Poezia e Lazër Radit, është një poezi totalisht e panjohor, e pa eksploruar dhe gati-gati e palexuar. Vepra letrare e tij, sidomos publicistika shtrihet përreth një shekulli. Gjurmët e para të poezisë gjenden që në moshë të herët, në vitet ’30 të shek. 20. Këto poezi të mbledhura dhe qëmtura me shumë kujdes si nga ana estetike ashtu edhe filologjike, nga i biri, Jozef Radi (poet, kritik, studiues dhe përkthyes), duke u “shpluhurosur” nga kujtesa e harresës, së lexuesit të sotëm modern, po nga një poet modern, të shekullit të kaluar. Duke iu qasur kësaj poezie mahnitëse, jo vetëm si lexuese e thjeshtë, por duke mëtuar të përimtësoj në mënyrë kritike vlerat e padiskutueshme, të një poezie që ka thyer “tabunë” që herët, duke u futur pa frikë në korpusin e veprave hermetike shqiptare me në krye Martin Camajn, “poezi do të thotë koncentracion i madh. Të thuash sa më shumë me sa më pak fjalë. Jo si Lamartini. Poezitë i ka të bukura, me gjuhë të pasur, me vargje të punuara, por është proliks. Hygoi, ca më keq. Poet është Bodleri. Ai ka koncentracion të madh. As një fjalë më shumë nga ç’duhet” (Valéri: 1977).
Në këtë rreth poetësh (pak të njohur dhe të panjohur) janë: Zef Zorba, Jamambër Marko, Mihal Hanxhari etj., të japin një ndjesi të veçantë sikur lundron në detra të largëta të një planeti tjetër.
***
Libri i poetit Lazër Radi, titullohet, “Poetika” e trupëzuar në tre libra:
a) libri i parë: “Muret e muzgut”,
b) libri i dytë: “Shpresa vdes e fundit”,
c) libri i tretë: “Anzave të Sharrit”.
Si pikënisje poeti ka si nëntitull, “Poezitë e botuara në shtypin e viteve 1943-1944”, nuk ka asgjë më shumë sesa një lektisje rinore të natyrës ungaretiane, “poezia, ashtu si shkenca dhe çdo veprimtari tjetër shpirtërore, i bindet nevojës së lindur të njeriut që të njohë realitetin e botës që e rrethon. Është pra një mjet i fuqishëm për zbulimin e vetes dhe të botës, një mjet i domosdoshëm për lartësimin e vetëdijes” (Haliti: 2018) duke na shpalosur universin e natyrës si në poezitë: “Mesnatë”, “Silueta e Durrësit”, “Tri kangë për detin”, “Dritëhije”, “Nostalgji në pritje”etj., një etimologji sintonike e vargut në poezinë “Vjeshta” e Quasimodo-s. Lektisja nëpër natyrë, në vazhdën e Naimi, Poradecit, se natyra është rilindja që “deh” shpirtin, me vargjet: mbi det, tok’e qiell përkëdhelse si puhi!/ Mbi det, tok e qiell n’përkëdhelje si puhi, f.11, poezia “Mesnatë” (Radi, 2019), janë si një lëçitje në ujërat e poetëve natyralistë francezë si: La Martini etj, por edhe Poradeci, akoma para epokës së kritikut të tij Krist Maloki, me shkrimin “A është poet Lasgush Poradeci”, se poeti i ri Jozef, ishte njohës i italishtes dhe frëngjishtes, ndaj natyra, dielli, deti, toka, qielli, dimri dhe vjeshta janë metaforat shpërfaqëse së një poeti të ri të talentuar, “…këto shenja poetike janë projektuar në këtë sistem poetik në lëvizje e në qetësi, në harmoninë e përgjithshme universale, në metafizikën e tyre, duke tentuar njohjen e thelbit ekzistencial të tyre” (Topçiu: 2000), për të kutuar qenësinë dhe thelbin e sistemit të vet poetik. Tek poezia, “Trandafil’i bardhë” vargjet: “Trandafil i bardhë” – të thanë o Mbretneshë,/ Zonjë e Shqipes së Re, f. 21, poeti i këndon ish-Mbretëreshës Geralindë, (janë dy versione të botuara , tek “Shtypi”, në prill dhe gusht, të vitit 1938).
Për qëmtimin tim, falë disa rrymave, që nga natyralizmi, simbolizmi, hermetizmi, eksitencializmi, absurdi, studimin e kam ndarë sipas teksteve që përbëjnë gjithë poetikën e tij.
Destruksioni i metaforës së muzgut dhe hijes në poezinë hermetike, në librin e parë:
“Muret e muzgut” (Radi: 1993), një kapërcim nga lirika e natyrës tek hermetika. Poezia e burgut, e shkruar në vite dhe kohë të ndryshme por e botura pas viteve ’90, (pak e receptuar nga lexuesi), “kjo përvojë e leximit lidhet edhe me modelet e përvojës reale të jetës të autorit dhe “sjelljes” së lexuesit (Prince, 2003), sepse poezia e panjohur ka një stukturë komplekse, si një sundim të enigmës dh errësirës, duke u rrekur të pushtojë imazhet, më përfaqësuese të universit. Poezia hermetike karakterizohet nga errësimi si një shenjë moderniteti, duke shenjuar një koncentrim poetik si Novalis, Poe, Rimbaud, Mallarme. Ashtu si Camaj, misteri ekzistencial i Radit, “operon” nëpërmjet simboleve arkepitale, si: lisi, guri, korbi, rranjët, trungu i fisit në poezinë, “Dashuri brezash”, f. 40, në brazda brezash/, s’humb kurr’ dashnia që mbollën/ s’humb fjala, pse e ruen guri/, dhe pse kobi/ si korbi/ rrotull përsillet/ dashuris së brezave.
Poezitë, “Njeriu 359”, “Vetëm stuhi”, “Muret e muzgut”, “Njerzit hije”, “Nji kufomë”, “Vjeshtë këmbansh gazmore” , “Pradosket e fitores”, “Dëshpërim”, “Hijet e rrezueme”, “Hije dyshimesh”, “Tallja e heshtjes”, “Andërr në birucë”, “Jetë ndër tela me gjemba”, “Orë e poetit”, “Barbarët e kuq”, “Piramidat”, “Era e agimit të ri”, janë poezi të shkrura në vitet e burgut dhe kampet, sidomos në Lushnjë. Vargjet, “jeton a s’jeton ai njeri/ që gdhihej e ngrysej/ i panjyrë/ i papunë/ i pazhurmë /i padritë/ i pazjarr…” f. 38, (mban vitin 1954, Kafaraj) është simboli i njeriut numër, sinonim i njeriut-kamp, të burgjeve naziste. Radhitja e fjalëve mbiemra, duke nxjerrë në pah, anaforat: i panjyrë, i papunë, i pazhurmë, i padritë, i pazjarr, përforcojnë edhe metaforën e burgut, përsëri me poezinë, “Vetëm stuhi”, në vargjet: “nëpër dhunë/ u zvarrisa,/ u kërrusa,/ u thinja,/ u bana gur,/ Gur, që lumi e merr zharg/ e n’det s’e mbrrin kurrë,” f. 42, përsëritjet dhe anaforat, me metaforën e gurit, janë (mbi)qëndresa njerzore në stuhinë komuniste. Pranëvënia e poezisë “Muret e muzgut”, me vargjet: “atje, majëkodre/ n’shtronjerën e ankthit,/ prej kohnash po pres/ e s’di/ ma parë m’duhet me lindë,/ apo të vdes,” (Radi), mund të panëvihet me vargjet: prej një rrezeje dielli shestuar/ e bëhet muzg menjëherë (Quasimodo), apo me vargjet: në parmak flladi/ për të mbështetur sonte/ trishtimin tim (Ungareti), apo akoma me vargjet: që më qe hapur të këmbeja mërzinë/e zbehtë me zjarrin tënd të vërtetë, (Montale), hermetizmi, ekzistencializmi dhe absurdi, (i botës së njeriut të vetmuar) kryqëzohet dhe shestohet me absurdin e njeriut shqiptar të burgosur, vetëm e vetëm se është poet, sepse “hermetizmi” italian, ka qenë “vrasës” nga kritika e kohës, “jo shumë i ndryshëm ka qenë qëndrimi i kritikës ndaj Montales e Quasimodos, megjithëqë më pak shpotitës, për shkak se fishekët po harxhoheshin të gjithë kundër Ungarettit duke pandehur se me “vrasjen” e këtij do të vritej “hermetizmi” i përqafuar nga të tre. Gjithashtu krijimet e para të Quasimodos e të Montales, ndonëse “hermetike” e “esencialiste”, dukej sikur nuk binin në kundërshtim të hapur me traditën”, (Zorba: 2019). Poezitë e burgut ngërthejnë dhe shenjojnë: hijen, natën, muzgun dhe vdekjen.
A.çmitizimi i hijes.
Në poezinë shqipe ka shumë poezi, ku hija herë del si metaforë herë del si “mit”, por miti “miti është një thënie”, (Barthes: 2016), duke e çmitizuar hijen, pa dualizuar me vetveten, hijen dhe njeriun. Në poezinë “Njerëz hije”, ishim hije njerzish/ a njerëz hije?! f. 46, mundohet të mbushë aspektet mungesore, që sipas Sosyrit quhen “marrëdhënie associative”, duke depërtuar thellë në errësirën e vetëdijes dhe pavetëdijes. Ndërsa poezia tjetër, “Hijet u rrëzuen”, fjala hije del katër herë, në vargjet: gjuhët dridhës të flakave/ me mijëra hije mbushen natën/ me mijëra hije mbyten shpirtnat/ e mbytuna në gjak,” f. 55, ku hija është emblema dhe simboli, mbushur me figura të përziera si: figura e thellë, figura radikale, figura ekspansive duke i dhënë poezisë një tonalitet dimensionar të shpirtit të hijëzuar. Poezia tjetër, “Hije dyshimesh”, vargjet: “hije dyshimesh më ndjekin/ më përgjojnë deri n’skutat e shpirtit[…], n’at mugëtinë hijesh/rropama kah fundi i ferrit/[…], hije dyshimesh hije dëshpërimi…” f. 67, kemi një figurë ekspansive, të hijes, “që, për kontrats, edhe nga emri lidhet me tipin intesiv”, (ëellek, ëaren: 2007). Hija del edhe tek poezia “Tallja e heshtjes”, e veç hija ime/ hikte pa lamtumirë/n’zemër të natës/ […] n’at heshtje tallëse/ humbi një hije, f. 69, (Grabian, 1976, Plug, 1966), si një metonimi me kuptim eufemik, se hijet janë figura me kuptim të një demoni. Por me fjalën “hije” mund të quhen edhe fantazmat ose shpirtrat e të vdekurve, nga (Mitologjia shqiptare), por hija është një element që e fut lexuesin, “në një botë të errët, pa skaj, pa formë, pa hapsirë, pa kohë, pa ligje të përditshmes dhe të zakonshmes”, (Vata: 2019). Vetë konteksti i kohës “reale” , bashkë me arealin gjeografik, shtrirja kohë-hapsirë, apo virtualitet-horizontalitet, “demonton” jo vetëm hapsirën mungesore por edhe “konstrasin” objekt-subjekt, pra shenjon arealin gjeografik të internimit. Por, hija është çmitizuar më parë nga (Platoni), në rrëfimin “Miti i shpellës”, “ngaqë janë të lidhur me zinxhirë ata nuk mund të lëvizin ose të kthehen për të parë objektet prapa shpinës ose zjarrin që projekton hijet mbi murin para tyre. Meqë ‘të burgosurit’ kanë lindur në kushte të tilla, ato hije dridhëse janë të vetmet gjëra që arrijnë të shohin”, (Platoni: 2017).
B.Çmitizimi i natës
Në poezitë e Radit, është si një (pa)ngushëllim vetmitar nëpër netët e errta të kampeve. Në poezinë “Feniks”, në netët e gjata/ të kobit pa fund,/ kjo natë e tymtë/qiejsh të çartun, f.61, togfjalëshi kjo natë e tymtë, është epifani një teknikë dhe zbulim e vargjeve të Lazrit, (teknikë e njohur edhe tek poezia e Reshpjes) psh. hëna po shuhet në pëllëmbën e gjetheve, (Reshpja: 2004), edhe vargjet: qyqet kukasin/ me flakë qirinj ndër duar /gjuhët drithëse të flakës/ vraponin mbas erës, kanë epifami dhe metamorfoza, se në letërsi epifamia është pjesë e poetikës moderne të shkrimit, “si zbulim i shpirtit të sendeve dhe objekteve”, (Shehri: 2006), është ndikimi tek lexuesi i një teknike të lartë poetike, por edhe një përkëmbimi dhe ndjeshmërie shpirtërore, për dashurinë, jetën vdekjes, vetmisë etj, si receptim estetik (jo)utilitar, por në shkallën më të lartë të receptimit modern. Zbulimi i shpirtrave të sendeve si: flaka, era, qyqet apo dukuritë e natyrës, është bota e shkëputjes së shpirtit nga objekti, duke e lartuar shpirtin sa më larg botës materiale, në botën e shpirtit të lirë. Vargjet: nëpër natën e gjatë/ m’u duk se dikush më thirri […], n’zemër të natës/n’at heshtje tallëse, apo edhe vargjet: kur nata mbërthye hekurash/ me brymë vjeshte, nga poezia “Barbarët e kuq” f, 84, poeti sërish duke “shpirtëzuar natën” metamorfoza e natës është “shpirtëzuar”, ajo është mbërthyer në pranga. Nata, është një zë njerzor, që thërret nga errësira deri tek katakreza, si fugurë e veprimtarisë mendore, “se por nuk definon fjalën e vet, por krijon fuqinë e tyre duke i vënë një një nduarshmëri të madhe kontekstesh”, (Fraj: 1990), ku vargu: niset një plumb mallkimi/ që nesër n’zemër të vrasësve mbrrin!, është një katakrezë, që akoma zgjatet nën “kthetrat” e natës, përtej natës së zezë, f. 88, tashmë nata ka marrë sinonimin e saj, “ngjyrën” e zezë. Zezoja e saj është çmitizuar, nga klithma e poezisë “Thirrje në mësnatë”, “zgjohuni!/se dita s’vjen tue pritë, se nga larg por fryn era e agimit të ri të lirisë, por edhe “era moderne” e poezisë, “se çdo gjë mund të strehohej në tendën e gjerë e më tepër të papërcaktuar të modernizmit”, (Hobsbauni: 1997).
C.Çmitizimi i muzgut.
Muzgjet, nata, errësira nuk janë definite kohore të caktura, në poezi, sepse muzgu i poetit duket i përjetshëm, i pafundëm, i (pa)formë, i (pa)ngjyrë pa limite kohe dhe hapsire, është një hajn që i vjedh Dritën, Diellin, Hënën dhe Ditën, se metafizika e shpirtit, (tej)kalon errësirat e muzgjeve. Vargu: Muret e muzgut i çava, f. 43, pastaj me vargjet: n’muzgun e gjanave t’përhumbuna, f. 45, vargu: n’atë mugëtinë hijesh, f. 67, duke vazhduar me vargjet: pa t’i trishtue muzgjet, f. 77, duke u larguar nga “ngazëllimi” epik i jetës, ka zhveshur nga lëkurët e tepërta, në funksion të tekstit, larg topose të nëndheshme të burgjeve me rrathë ferrike, prelerinën e shpresës, që Lazri si poet jo vetëm i kalibrit europian, por edhe i “zhveshur” nga “mitet” e frikës, vdekjes, mallit, pritjes, urrejtjes, muzgjeve dhe burgjeve, e fsheh në shpirtin e lirisë. Në poezinë “Andërr në birucë”, “…tash kur zbresin muzgjet/ e baticat mbas tyne shkojnë,/ deti bashkë më bregun/ braktis edhe at njeriun/ që mshehte në shpirt andrrën e lirisë, f. 76, dekodimi i lirisë universale, si miti i gënjeshtërt, se fundja poezia sipas Oktavio Paz, “lind nga dashuria për të rijetuar jetën në vargje”, por pse jo, duke e konsideruar atë moment, si “e tashme e fiksuar”. Metaforat, muret e muzgut/ n’muzgun e gjanave/ mugëtinë hijesh/ tash kur zbresin muzgjet, janë metafora fantazmagorike, apo metafora të “errëta” që ndeshura tek Camaj, Eliot, Bodler, nuk janë thjesh “risi estetike” që kurthërojnë lexuesi, por janë procedi poetike të gjetura dhe të mirëlatuara, në artin më të lartë të shkrimit poetik.
Destruksioni i metaforës së heshtjes dhe shpirtit në poezinë hermetike, në librin e dytë: “Shpres vdes e fundit”, (Radi: ) Ky vëllim i botuar në Tiranë, në vitin 1996, ka formën e një triptiku: Radi, Lazër. (1996): Shpresa vdes e fundit, “Liria”, Tiranë.
§pjesa e parë: humbëtirat e heshtjes, është një udhëtim para-prapa një udhëtim në paskohën e poetit që në “vjeshtën” e vonë të moshës, në netët e vetmisë, tok me cigaret “drodhi vargje” dhe thërrimet e fjalës, i “mbolli” në parvazin e drunjtë të dritares së vjetër për zogjtë trumcakë të uritur, nga shkretëtira e atdheut të tij saharian.
a)Metafora e shpirtit, nis si një udhëtim, me poezinë “Klithma e shpirtit”, me vargjet:
ç’asht ai za/ ai tingull shurdhan/ prej humnerash rreket me i zgjue/ shpirtnat vdekun/ e shpresën me e ringjallë, f.106, duket se “klithma” e mekur, varur në ajri në buzëhumnerën e jetës nuk e mposht shpresën se një ditë ajo do gjallmojë prej së brendëshmi Qenies dhe Unit, Qenia do “zbojë” Hiçin, “për të kumtësuar optikën e shenjë që të çon tek njësia referenciale e poezisë” (Geninasca: 1997), se poezia tjetër “Bashkë me shpirtin”, vargjet: bashkë me shpirtin/ nji dritë të zbehtë lëshoi, f.115 shenjëzon shpirtin duke shenjuar raportin mes botës dhe tekstit fizik.
Poeti nis rrugëtimin e “Shtigjeve në terr”, kur citon: kahmot shtegtoj/ shtigjeve n’terr, fq.121, duke çmontuar mekanizmat e natës, së mundimeve të atdheut të tij, sepse është një Sizif i lodhur nga mëkati mitologjik, duke “rrokullisur gurin” shtigjeve të errëta, vetëm se është poet dhe dashuron lirinë. Vargjet: mjerë njeriu/ që natës n’shpirt/ i dha strehë fq. 126, në poezinë “Natë në shpirt”, shpirti i poetit largohet nga hija e leckosur dhe shpirtëzohet në amëshimin e jetës. Një shpirt i lirë, që ka besuar tek e ardhmja. Jeta është është pas gjurmëvë të erës, jeta është shpirti i shpresës, jeta është një shpend, jeta nuk është vetëm trupi, por shpirti që mbush trupin me frymë, vetë fjala shqipe shpirt e ka prejardhjen nga latinishtja spiritus – frymë. “Shpirti është pjesa jolëndore e njeriut, aftësia e të gjykuarit dhe e të dalluarit midis së keqes dhe së mirës, mendja dhe ndërgjegjja, fryma, fuqia shtytëse për të krijuar, vepruar, menduar dhe përfytyruar. Shpirti është zëri i brendshëm i njeriut”, (sq.ëikipedia.org), vargjet: shpirtra të cfilitun/ n’at karantinë të përhinjtë qielli/ tuj ripërtypë të djeshmen! fq. 128, nga poezia “Erë rrebele”, se: pesha e shpirtit është një gonxhe drite, që duhet të mbillet n’shpirt, f.129, që shpirti të dritohet, por as të zihet në “kurthin” e moshës dhe në fund të rrugës, më rrudha të vrazhda, shpella e fatit ka vetëm pëllumba të verbër. Por “klithma” e poetit është zëri i shpirtit, që vjen sikur nga thellësitë e tokës, të shkuarës, por edhe vdekja duke çmitizuar vetveten, se vdekja nuk ka apogje, kur “vdekja letrare” është ringjallje në pasvdekje.
Asnji zá/ asnji trokitje,/ kërkush s’thërret/ prej jashtë…(Radi), “Porta e harrueme”
E ndjeva në fundin e shpirtit edhe ‘i herë/ si motit zâ,/ si mik që vjen me më pá, (Camaj: 1996), “Dashuri e prandueme”. Dy poetë hermetikë të shkolluar në perëndim, njohës të hermetizmit italian, njëri në ekzil dhe “ndien thirrmën” e atdheut të munguar, kurse tjetri ndien klithmën e atdheut të robëruar.
b)çmitizimi i heshtjes, është preludi i “poezisë së ndaluar”që për të shpëtuar duhet thyer miti kolektiv i heshtjes, ku “gjendja kolektive e vetëdijës” u zëvendësua me një “ideologji kolektive” në formën e sistemit të mungesës sidomos shkrimore, për vetë veprën letare në formë fizike, ku “të kuptuarit vjen në zbatim vetëm si përgjigje. Kuptimi dhe përgjigja janë bashkuar dialektikisht dhe kushtëzojnë reciprokisht njëri-tjetrin.” (Bakhtin: 1981), për të qetuar “ndërgjegjen” e një kolektivi të frikësuar, që duhet të heshtë ose me anë të kërcënimit të internimit, (rasti i Radit bashkë me familjen), por “N’humnerat e heshtjes”, vetë heshtja është si një gur, apo ortek që rrokullisesh humnerash, pa arritur kurrë në fund, por vetëm qëndron pezull, në vargjet: ndër ata njerëz rrotull/ sundonte heshtja…/ (e askush nuk s’dinte ç’gatuante heshtja)/ heshtja dhe unë,/ n’humnerat e heshtjes, fq.108, heshtja ose ikja nga realiteti, nuk është “shpëtimi” ndër humnerat e heshtura, të kyçur me hekura, sepse “Dhuna” ka vetëm gjemba, karakolle, burgje, kërcënime, pa ëndërra, pa shpresa se: fantazmat që zvarriten baltnash,/ krijesa të përçuduna tymi,/ kafka të zbrasta/ gojë të shtuposme/ me damka heshtjesh,/ shurdhanë të mjerë/ ndër gjëmime fitoresh të rreme, fq.110, poeti “eklipson” ferrin, ku njerzit janë vetëm fantazma dhe hije, krijesa me një paralelizëm jo si metaforë por si realitetit i njëmentë me vargjet: aty shëmtina e vaje e kuje ndigjova/ tue krisë e tue ushtue n’at ajr të murrmë/[…]piskamë e krramë e duer përplasë me zhurmë/ përftojshin nji rrëmullë që rrotullohet/paprâ n’at ajr të vrugët për amshim,/ si rana n’erë kur shakullin çohet, ( K. III, Ferri, Dante: 2004). Shtresa estetiko-letrare, që lëviz brenda kuartetit të trupës poetike na mëton të tejçojmë më tej fenomenit jetësor, bashkë me elementet e përvojës tonë, të qëllimshe ose jo, kuptojmë rolin aktiv të vetëdjes në qëmtimin e fenomeneve të krijimit të esencës poetike nëpërmjet sintagmave:
Poezi – Tirane 1996
a)emrore: shpirtnat vdekun, bashkë me shpirtin, shtigjeve n’terr, shpirtra të cfilitun, n’humnerat e heshtjes, damka heshtjesh
b)foljore: mbillna n’shpirt, sundonte heshtja, të shoqëruar me kryemtaforat: hije, muzg, natë, shpirt, heshtje (që shkallshmërisht kanë funksion zbritës deri në heshtje) rivitalizimi i fjalëve çelësa: hije, natë, ditë, shpresë, vdekje, muzgje, errësira, heshtje, dashuri, fytyra, gjymtyrë, pranga, burgje, ankth, kafka, udhë, vetmi, udhëtar, kohë etj., duke përfshirë S/Z e Bartes, “leksiku do të përfshijë ndonjëherë disa fjalë, ndonjëherë disa fjali; do të jetë çështje lehtësie: do mjafton që teksti të jetë hapësira më e mirë e mundshme në të cilën mundemi vëzhgoni kuptimet; dimensioni i tij, i përcaktuar, vlerësuar në mënyrë empirike, do të varet nga densiteti i konotacioneve, i ndryshueshëm sipas momenteve të tekstit” (Barthes: 1973).
*pjesa e dytë: lulediellet, (ose rrethdiellit, qasje e sematikës së fjalës: dashuri), nuk është trallisja e çastit e poetit, por vetëmbështjellja e lulediellit, rreth dritës, na sjell poezi si: “Lulja e dashnisë time”, “Dashni”, “Lulja mashtruese”, “Përpëlitet nji zemër”, “Dallëndysha dhe unë”, “I due bozhuret”, “Vetëm qiej”, “Meteor”, “Prandverë e pafat”, “E bukua” etj., është ekstrakti i melhemit shërues të “shpirtit” të poetit. Luledielli është receptimi i Dritës, Diellit, Jetës drejt Tokës së kredhur në errësirën eliotiane, “duke krijuar korrelacione objektive”, (Eloit: 2017), se poeti në mënyrë vertikale ka skalitur Universin e Qiellit, duke hapërdarë dashurinë farëmirë, në brazdat e njoma të tokës. Vargjet: me dashtë/ do me thanë/ m’u shkri ndër qiej… f. 143, në poezinë “Dashni”, hapsira Qiell-Tokë, mbushet nga lulediellet që dashurinë e “shkrijnë” ndër qiej. Dallëndyshet, dhe zogjtë e qiellit, “shpuplojnë” retë e pleqnisë, jetën dhe dashninë/ dikush t’i dhuron…/ Me i ble krejt ari i botës,/ s’mjafton, f. 154, kur shermasheku, jargavani, bozhurja çelin, tek “E bukura”, edhe zemrat prej guri/ i ban ranë… fq. 164, se bota njerzore gjendet në mes të rrugës me shpirtërores dhe shtazores duke reflektuar si dytësi mes me ritmeve të veta ciklike, në rrethin solar të dritës, (ku rriten luldiellet), cikli imagjitaiv i jetës e “zgjuar” dhe në ëndërrim, përkundër përvojës dhe pafajësisë, por njeriu shklet mbi ciklin e “zakonshëm”, të jetëvdekjes, kur mbetet vetëm rilindja gjenerative dhe jo individuale. Lulediellet janë vertikalet e Dritës, në “erosin” e natyrës, janë dashnore të përndezuara duke flirtuar me Diellin.
*pjesa e tretë: balladat e dhimbjes dhe metafora e shpresës, si e vetmja përgjigje, që poeti “gropos” frikën dhe lodhjen nëpër arratinë dhe errësirën e kampeve, nuk është vetëm shpresa por edhe poezia. Poezia “Shtigje tymi”, shpresa bëhet vajzë e trishtë dhe zbret nga Qielli, si Hyjni, rrugëve të zymta dhe të zbrazura të tokës, me vargjet: kur vdes shpresa/krejt rrugët e jetës, […] kur vdes shpresa/ gjithçka bëhet gri, gri, gri! […], …e unë Shpresën nënë zhele/ e ruej ma fort, f.157, togfjalëshat; kur vdes shpresa dhe gri, gri, gri! janë përsëritje dhe anafora, por herë-herë është një figurë e thellë si nënshtresë e kumtit të dhimbjes, në poezinë: “Ballada e Dhimbjes”, gërshetimi i dhimbjes + shpresës, asht dhimbë,/drithmë e thekët shpirti,/ lot i hidhtë f. 170, poeti ka “ndërtuar” konsonanca, me një tingëllimë bashkëtingëlloresh, [sh/dh/b/t/th/h]. Poezia “Biografia e tim biri”, me vargun: ma mbas – nga asgjaja n’asgja, mjeshtria artitike e përdorimit të figurave të sintaksës së stilistikës letrare, të asonancave dhe konsonacave, bashkë më apostrofën [n‘], aliteracioni dhe anafora, pastaj vijnë vargjet: me dromcka shprese/ ta mbajtëm shpirtin gjallë, […] a e ke harru magjinë e shpresës:/ “Se kush ecën tan jetën,/mbrrin diku patjetër…”, f. 174. Udhëtimi mes poezive, si: “q”, “Pak dhe shumë” nga Platoni tek Makiaveli, vjen “Migjeni”, “Lisi i thatë”, “Vorr n’kaltërsi” etj. Janë disa poezi, që shtresëzojnë dhe zbulojnë gjendjen shpirtërore me anë të figurave si një vetëzbulim apo përcaktim të “vetvetes” diku në poezinë: “Mbi varrin e një poeti” ku poeti gojështuposun nuk “flet”, apo kthimi prapa në vendlindjen, me vargjet: kur lashë vendlindjes/ agim ishte qebesa/ i vakët e plot shpresa, f. 167, apo edhe “dhimbja” nga mosha se shpresa, e “Plakut vetmitar” se kufoma e plakut vetmitar/ me fytyrë shtangë kah deti, f.189, dëgjon klithmën dhe thirrjen e Tokës, Nanës tek poezia: “Zani i nanës”, “Varri i Kryheroit”, “Kaçaniku”, me vargjet: n’Kaçanik/[…], me gjak gjithkah gdhendin lavdinë…/ hej Kaçanik, hehej Kaçanik! përsëri, konsonancat, aliteracioni, anafora, katafora, apostrofa, pasthirrma, vendlidja si kthim prapa në të shkuarën, tek “Prizreni” në vargjet: qyteti im/ shartue jam/ me jetën tande/ me dy jetë/ si hejbe muhaxhiri dimensioni i kohës dydimensionale projektohet e tashmja shpresëgrisur, kurse e ardhja është “vizatuar”, tek ”Gurim i Amanetit”. Së fundmi poezia “Drita e jetës”, zemrën t’re ta mban dashnia/ dashninë/ t’freskët ta mban shpresa,/shpresën gjallë/ ta mban liria!
*pjesa e katërt: shtigjeve të shpirtit, (shpërbërja e vetmisë, shpirtit, jetës, vdekjes përmes kohës-hapirës,) duket si “fletë të kujtesës”, të harruar që në moshë më të hershme, ku poeti ka shpërbërë ka “shkërmoqur” çdo dilemë, mbretërinë e vdekjes, raportin e jashtëm dhe të brendshëm me vetminë, shpirtin, jetën, sepse moti i vetmisë “si një ankth ekzistencial, por edhe si rrugë e mundimshme drejt njohjes”, (Braholli: 2018), në rrugëiminën to drejt poezive si: “Duhen sy dhe zemër”, “Liria”, “Kohë të vdekuna, “Dritarja e shpirtit”,, “Forca e shpirtit”, “N’emën të jetës”, “Të jetosh tue vrapue”, “Kangë e mbime n’ shpirt”, “Fati”, “Shpresa” etj. Mënyra abstragues e poezisë, sidomos metafora të qenësishme, në realitet absurd shqiptar, ekzistencializmi dhe kapërcimi i vetvetes, jo “si mbulesë stilistikore” me anë të figurave, por duke konfiguruar madje edhe ferrin, por si një mundësi sesa si metaforë, tek poezia: “Në qytetin e të vdekurve”, “o plak!/ asht tejet vonë/ me andrrue lule/ n’Qytetin e të Vdekunve”, f. 207, sintagma n’Qytetin e të Vdekunve, çmitizon “vdekjen poetike”, koha e shkrimit të poezisë është universale. Poezia është e pakohë. Poeti gjen “detajet” duke skalitur dhe formësojë “statujën e vdekjes” nga Ferri i Dantes me qytetin e të vdekurve, qyteti i Dites, por shpërfaq konceptin e lirisë, në poezinë “Liria”, se vetë “liria” është përshkrimi i hapsirave, meditimeve, jo vetëm si nevojë njerëzore, por eshe si impakt i qëllimit autorial, ku fatet njerëzore gërshetohen në: pranga të këputuan/ përplasë kalldramash, f. 209, se liria nuk është koncept që kumton metaforën universale njerëzore e të qenurit i lirë, por gjithmonë liria është e “prangosur”. Poezitë, “Dritarja e shpirtit” dhe “Forca e shpirtit”, përafron me vargun e Reshpjes, kur citon: n’dritaren e hapun të shpirtit tim/ bashkë me flladin e agut/ u fut pylli/ me nji kangë bylbyli, f. 213, kurse vargu, dhe “buzëve ambël u pikonte/ nji za bylbyli…” fq. 216, në të dyja rastet bylbyli , (vjen si metonimi dhe zëri poetik që mishërohet si himn për jetën dhe Njeriun), bilbil që rri zgjuar në pyllin me pisha, poezia “Të pres”, (Reshpja:1996). Nuk ka lidhje ne animizmin (shpirtëzimin), por me vetë simbolikat e përbashkësisë, të letërsisë së ndaluar, “se gjuha është se sistemi i përcjelljes së mendimeve. Ajo është veshja e padukshme, që na zbukuron shpirtin, dhe të gjitha shprehjeve të saj, u jep formë të paracaktuar”, (Sapir: 1949), Poezitë, “N’emën të jetës”, vargjet: gjithkush/ asht atdhe n’vetvedi, f. 218 dhe poezia: “Blerimi i jetës”, poeti e çmitizon edhe jetën e zhvesh e lakuriqëon atë, për të kompozuar lakuriqësinë e jetës socialiste, “zgjeron”, tkurr, pakon atdheun, por koha e atdheut ka vdekur. Poeti sendërton hapsirën mbarëshqipare, “atdheun” e vogël, Kosovën që nuk e pa kurrë, që nga vegjëlia.
*Destruksioni i metaforës së vendlindjes dhe atdheut, në librin e tretë: “Anzave të Sharrit”, (Radi: 1998) duket si nxitimi i poetit, “se nuk ka kohë”, si një falltar i fundjetës së tij, me padurimin, për të botuar, receptohet nga reflektimi i Jozefit tek parathënia me titull: “Një rrëfim i vonë për një botim të hershëm”, këmbënguljen e të atit për ta çuar para lexuesit, edhe pse librat kanë “kohën e tyre të receptimit” të vonë nga lexuesi. Ky “nxitim” vjen si një “protestë” ndaj vdekjes dhe humbjes të dashurve të tij, por edhe si një ngushëllim për kthimin në fëmininë e tij të lumtur, në Prizrenin e tij historik. Toponimet e njëmenta si: Bjeshkë të Namuna,/ Maja e Hekurave,/ Qafa e Thores, tek poezia, “Shtigje të vështira”, është mitizimi i atdheut po të njëmentë, të Shqipërisë etnike!
*Pjesa e parë: Psherëtima e Puthjes (peshtafe “zemre” me dashurinë si motiv qëndrese), janë poezitë lirike mbi dashurinë. Nuk ka poet në botë të mos i këndojë dashurisë si kumti më fisnik i shpirtit, ashtu edhe Lazër Radi, vendoset në “radhën e martirëve” të dashurisë, duke cituar poezitë më të mira në këtë cikël: “Kur puhia ndalet në buzë”, “E puthura në muzg”, “Harabeli dhe e puthuna”, “Psherëtima e të puthunës”, “Hape zemrën”, “Vallzim në prendverë”, “Dashni në prendverë”, “Bisedë me zëmrën”, “Zemrat tona”. Motivi i dashurisë në poezinë e Lazrit është e shtruar e qetë si vala e lëmuar e Lumëbardhës pa “klithma” erotike të marra. Herë një psherëtimë, herë një trishtim në poezinë “Bisedë me zemrën”, eja… po të pres e dashtun- eja/ e kësaj rrugice kujtimesh/ ku qetsojmë shpirtin dhe gjethet/ e zemrat t’i lamë në kuvende, fq. 247, një poezi e shtruar ku dy zemra po ecin diku një park apo pyll mes gjetheve duke kuvenduar, pa pasthirrma dhe ofshama delirante. Thirrja lutëse eja…/ eja , është thirrma e një dashurie të pashtershme, jo vetëm bashkëshortore por edhe burrërore. Vargjet: hapma zemrën,/ se njaty t’tana ke me i gjetë, fq. 254, në poezinë: “Hape zemrën”, është mistifikimi i zemrës si organ jetësor në trupin e njeriut, por “enigma” dhe “thesari” apo arka ku mbruhen sekret, kujtimet, dhimbjet, pabesitë, dilemat dhe tradhëtitë, “duke e dhënë dashurinë si një vuajtje të ëmbël, që nuk kthehet në dramë, por që shoqërohet me fllade trishtimi Ajo tingëllon, siç është cilësuar; si një përgjëratë për dashurinë, ndjenjën më të fuqishme e më fisnike njerëzore”, (Jorgaqi: 2019). Dashuria këndohet në të gjitha dimensionet dhe përjetimet: me gëzimet e trishtimet që të fal si e vetmja ndjenjë që ia vlen të jetohet, si burimi i jetës, si forma e përsosmërisë dhe e bukurisë absolute, si ndjenja e vetme që e fisnikëron shpirtin njerëzor, si një “shijo çastin”, në poezinë “E puthura në muzg, vargjet: eja zemër-m’u afro pranë/ le ta vazhdojmë puthjen/ para se lamtumirat e zymta/t’na përshëndesin/ n’fund të k’saj dite/ ma shum se të trishtë, fq. 248, dashuria del si forcë mbarëkohore që e mban gjallë shpirtin e tij, si burim frymëzimi, si forcë jetësore ndaj edhe poeti nuk resht së kënduari kësaj ndjenje, që gjithmonë dhe kurdoherë është motori lëvizës i jetës, me nota gëzimi dhe optimizmi, por edhe me nota trishtimi e vuajtjeje në të rrallë, por edhe ato si përjetime e ndjenja të bukura e të dashura që vijnë prej dashurisë së Jozefit, “që shpreh natyrën e nje shpirti të ndjeshëm, që dashuron thellë, më shumë fshehurazi, që vuan nën peshën e ndjenjës së fuqishme”, (Dado: 2006). Ai shpreh madhështinë e shpirtit (edhe mungesën, edhe gëzimin), por edhe pamundësinë për të qënë i lirë, që dashuria mos të jetë “frut i imagjinatës” as imagjitative, ëndërronjëse, por edhe një çast erotik i mungur, vonë… shumë vonë/ orët e yjeve/ n’gjunjë zbritën para teje f. 260 , në poezinë “Psherëtima e të puthunës”, një metaforë dashurie, që shpreh forcën e saj, mposhtjen para saj, por edhe “fshehtësinë” dhe “thellësinë”, pra edhe çastin e bashkimti të dy trupave, në një ngjizje seksesh në këndelljen e shpirtrave për një, tejpërçimi pëshpërimash të afshta, se “energjia e dashurisë është e pashtershme si drita, e përjetshme si drita dhe e paasgjësueshme si drita,” (Hima: 2016).
*pjesa e dytë: Shtegtime Brezash, (simbolika e lisit dhe e shqipes, duket si përsajtje autobiografike, ose përkatësia etnike nëpërmjet simbolit së Lisit dhe Shqipes. Poezitë e kësaj pjesë janë: “Ngushëllim prindi”, “Përralla e një lisi”, “Filizi i parë”, “Lis i rrëzuem”, “Ura e shembun”, “Porosia e parë e Lisit”, “Porosia e dytë e lisit”, “Porosia e fundit e lisit”, “Biseda e parë e Krahut të Shqipes me gjyshin”, “Biseda e dytë e gjyshit me Krahun e Shqipes”, “Biseda e tretë e gjyshit me Krahun e Shqipes”, “Biseda e katërt e gjyshit me Krahun e Shqipes”. Mënyra e radhitjes, sipas “tematikave” është imja (e.k). Simbolika e Lisit, është topikë që parailire, se Kulti i Lisit, i Diellit, i Shqiponjës, është pjesë e mitologjisë Ilire, “shumë gjëra për ilirët nuk i dimë ende, shumë gjëra të panjohura i fshehin ende mjaft vendbanime të pastudiuara dhe nekropolet ilire, shumë fakte të njohura duhet të vlerësohen shkencërisht, për të kaluarën dhe kulturën e këtij populli të lashtë të Ballkanit, i cili në këto troje jetoi më gjatë se të gjithë popujt e tjerë të njohur”, (Stipçeviç: 2002), se numizmologët, në një monedhë antike, kanë zbuluar Zeusin e Dodonës që mban në kokë një kurorë prej lisi, ndryshe nga figura ku Zeusi paraqitet me rrufe e shtizë. Kurora me lis është fatsjellëse… edhe për ushtarët e Pirros, kurse në anën tjetër të medaljes gjendej një gjarpër dhe një lis, të cilat ishin kulte të kohës pellazgo-ilire. Nga lisi i shenjtë i Dodonës mollosiane, tradita homerike na thotë se, ndërtuesit e anijes “Argo ”, morën një copë dhe ndërtuan bashin e anijes. Udhëtimi i poetit në gjurmët e kujtimeve pëson një kthim prapa, dhe kohën e fillon me poezinë: “Ngushëllim prindi”, si një “ngushëllim” për “vdekjen” e lumit, nga bota ujore kalon në botën bimore, një lloj “animizimi” të natyrës. Poezia, “Përralla e një lisi”, …na ishte njëherë një lis/ i madh si div/ i hijshëm si kreshnik/ i bukur si yll/ e si fortë si çelik, fq. 272, krahasimi i lisit me Divin, (përbindësh i përrallave dhe i besimeve popullore shqiptare, me trup jashtëzakonisht të madh e me fuqi mbinjerëzore, gjigand. Përfytyrohet si llupës i madh, që ha mish njeriu, rrëmben vajza dhe i shpie nën dhé, ku ka banesën e tij. Prejardhjen e kësaj fjale G. Meyeri e nxjerr nga turqishtja. Div “demon, xhind, gjigand”. Thërritet edhe Dif-vi, Def-vi), (Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare). Njohja e etnosit, mitologjisë, demonologjisë etj., e bën poetin të prekë thellësitë jo vetëm të etnosit shqiptar, por edhe si dëshmi të kulturës së gjerë kulturologjike. Tri poezitë e radhës, “Porosia e parë e Lisit”, “Porosia e dytë e Lisit”, “Porosia e fundit e Lisit”, tek poezia “Lisi i rrëzuem”, vargjet: rënkimet e lisit/ Sharrin e trazuen, lidhja e pyllit-tokës me Vendlindjen (Sharrin) “ushton” përmes pyllit me “Porosia e parë e Lisit”, ku poeti shkruan: një udhë e gjatë/ t’ka përcaktue Fati: mes Shpirtit dhe Dritës, fq. 286, pra, udha ka tre nyje: nyja e Fatit, nyja e Shpirtit, nyja e Dritës, trinia përmbysëse, Ati, Biri e Shpirti; Fati, Shpirti dhe Drita, janë “shpirti i pyllit” që fëshfërin në kujtimet fëminore të poetit. Tek poezia: “Porosia e dytë e Lisit”, si vandaku i thurprave/ të Kastriotit të jeni, fq. 287, “porosia” e madhe e bashkimit, që vjen nga Lisi, jo vetëm eptimi i emrit, si emër i Kastriotit, por edhe si motiv i qëndresës, dhe lashtësisë tonë si Lisi. Poezia e tretë: “Porosia e fundit e Lisit”, me vargjet: …njaj ftue, që ju kam dhurue/ bri zambakut t’bardhë asht rritë…/Aroma e tij, vendlindjen ndër sy ma bjen, fq.288, nxitja për të botuar është arsyeja e mallit për vendlindje e tij Prizrenin, topika e mungesës, vjen nëpërmjet cilësimit si: zambakut të bardhë (lule tipike e bahçeve dhe kopshteve të vjetra prizrenase), një mall ngarkuar në trastën e kujtimeve, ngado ku fati tragjik e ka degdisur me shpresën e fundit që ta shohë përsëri. Metafora e fuqisë dhe porosisë së lisit, nuk është risi, por mënyra e përdorimit të metaforës simbolike, e bën atë një veti “personale” duke bërë dallimin mes “konvenciales” dhe “tradicionales”. Simbolika e Lisit që nga porosia: “Mrekullia e fisit”, me vargjet: …rreth Lisit t’rrzuem/ me gjunjtë të shpupurisun,[…] filiza… filiza… t’rinj bij fatlumë të Lisit legjendar, fq. 289, duket si një “rikthim” te poezia: “Filizi i parë”, ku “personifikimi” apo animizmi i natyrës, me bir i i njomë Lisi, nëpërmjet karahasimit me Sharrin, (mal i Kosovës), ndihet “fajtor”, përtej urrejtjes bastarde që kishte zili shtatrritësin e Lisit, në hijen e Sharrit. Dhuna serbe, një lloj simbolizmi i fshehur, si “figurë” mund të na shfaqet disa herë në funsionin e metaforës të qëndresës, kundër pushtuesit (filizi, lisi, Sharri), për të mos lëshuar trojat e vjetra etnike. Kuarteti i poezive, “Biseda e parë e Krahut të Shqipes me gjyshin”, me vargjet: gjysh – i tha krahu i Shqipes/ ti je i lashtë sa koha/ i fortë sa shkambi/ i mençur sa historia, fq. 280, është vitaliteti që përçon jeta, d.m.th. bashkëkuvendimi nip-gjysh. Koha e tashme e poetit (në vjeshtën e vonë të moshës) i tregon nipit, simbolin etnik të shqiponjës, zogut jetëgjatë që dashuron hapsirat e lira, e bën nostalgjik gjyshin. Nipi beson se gjyshi është Bota fundore e dijes, besimit dhe dashurisë. Komunikimi i brezave, i ndikur nga vitet ’30 dhe kryesisht nga kritiku i asaj kohe Krist Maloki, se në “në Shqipëri s’ka të vjetër e të rinj, por orientalë e oksidentalë, ku bëjnë pjesë dhe të rinjtë dhe të vjetërit”, (Maloki: 2003) si një “luftë” mes gjeneratave, ndërmjet pleqve dhe të rinjve, por edhe si një botëkuptim i të rinjve drejt Perëndimit, (oksidentit) të rinj me mendësi krijuese, kritikë dhe jo destruktivë. Poezia tjetër: “Biseda e dytë e gjyshit me Krahun e Shqipes”, ndigjo bir, te Krahu i shqiponjës/ xen fill legjenda/ sytë nguliti larg, përtej çdo caku/ bash njatje ku s’ka kufi/ ka guxim, ka liri, f. 281, është motoja që e ka shoqëruar poetin, por që Liria i ka munguar, se Liria ishte dehe motivi i muzgut të jetës së tij. Nuk ka të bëjë me Përtejbotën, as me përtejveten, por vetëm me Gjithësinë, që Njeriu ka të drejtë ta “shfrytëzojë” si qenie e lirë. Është në trajtën e përrallës, poezia tjetër: “Biseda e tretë e gjyshit me Krahun e Shqipes”, me vargjet: Pse, o Gjysh,/ me andrra e shpresa/kem m’u ushqye përhera?! fq. 238, është mësimi për jetën, se gjyshi ndërkall fëmijërinë e tij, me nipin, një fëmijëri e lumtur, por në pamundësi të një kthimi prapa, poeti nuk gjen “qetësi” se për poetin nuk ka më asgjë interesante nga jeta. Poezia e fundit: “Biseda e katërt e gjyshit me Krahun e Shqipes”, vargjet: t’ardhmes ngulja sytë,/ e t’shkuemen mos e len t’harrohet![…] n’se nji ditë ndjehem me faj/ s’kanë punë tjerët/ e asnji hije dënuese mbi brezat nuk do të bjerë, fq. 285, për ndërkëmbimi i kohëve dhe brezave. E tashmja nuk ka “faj” për të shkurën, por të ardhmen mund ta ndërtojmë, pa mure, pa tabu, pa “gabimet” e së shkuarës nga të parët tanë, apo edhe gabimet e historisë tonë të përbashkët.
*Pjesa e tretë: Krisma buzë Drinit, (metafora e Pemës së Jetës), me poezitë: “Fara e lindjes”, “Vegim malli”, “Lodra e parë”, “Abetarja”, “Xhamia e Sinan Pashës”, “N’zjarrmin e ringjalljes”, “Rranjët e prendverës”, “Kulla e besës”, “Zemër nane”, “Krisma buzë Drinit” , “N’kullë të vegjëlisë”, “Pranë djepit”, “Kalaja”, kthehet pas në fëmijëri. Klithmat në vendlindje, ku ka hedhur hapat e parë sokakëve më gurë të Prizrenit. “Lodra e parë”, aq sa i vogël isha/ aq të m’dha/ andrrat i kisha fq. 297, atdheu i vogël brenda atdheut të madh, se ka lindur në Prizren u shkollua në Shkodër, u laurua në Romë, u burgos e u internua nëpër kampe, në të gjithë Shqipërinë, jetoj në Tiranë dhe vdiq po aty. Pra, harta e “grisur” e atdheut, është një lloj procedimi letrar, që Todorovi e quan ndërfutje (Todorov: 2000), duke shkruar mbi abetaren, si Bibla e Shqiptarëve, rrugëve të fëminisë, është si “Kronikë në gur” e Kadaresë, mes një harmonie fetare, paraqitja më dinjitoze e shoqërisë shqiptare para botës moderne (poeti është i besimit kristian) në poezinë: “Xhamia e Sinan Pashës”, vargjet e mëposhtme, n’kët skaj të botës ku jam rrëzue/ mendimi mbi gjurma t’zamanit shkel/ e fminisë niset m’e gjetë/n’xhami të Sinanit, fq. 299, duke kërkuar kujtimet fëminore në një moshë të thyer, duket sikur gjen kujtimet e humbura dhe e vetmja kohë që skajon gjithë jetën tjetër, kur “strukej” nën hijen e degëve të rrapit, shpesh/ si vocrrak andrrues/ zhegut të verës/ n’gji futesha/ e sytë m’i kaltërue/ n’hijeshi të blertë fq. 301, tek poezia “Te rrapi i lashtë”, duke “dëshiruar” një rikthim në trojet e vjetra etnike. Thirrmori në formë rënkimi, në vargjet: Eh! Or Prendë Radi!/ Ç’ka po lyp njashtu n’tokë?/ Mos dorën e mbetun/ n’ato bjeshkë t’zeza? fq. 306, në poezinë: “Rranjët e prendverës”, në kërkim të lahutës, të rrënjës së jetës së gëzimit, haresë, këngës, fuqisë, burërisë, trimërisë, Eposit, Mujit, Halilit, Ajkunës, Gjergj Elez Alisë, Skënderbeut, në rrethinën e tij, “gërmon” të gjejë rrënjët e pranverës së humbur tashmë përgjithmonë. Në poezitë: “Pranë djepit” dhe “Zemër nane”, si e detit valë/, shkamb m’shkamb përplasë n’spërkala,/ njashtu zemra e nanës/ n’vuetje qe mbërthye,/ copë e çikë coptue/ n’nji dorë hini kthye, fq. 312, lidhja mes djalit dhe nanës, një lidhje përvuejtnie, dashurie që rrjedh nga vija e tamblit, (me anë të gjidhanies) se thirrja e brezave, nga [Pema e Gjakut, gjysh+babai+biri=Pema e Tambit, (nëna+ djali) = (Pema e Jetës)]. Lidhja me vendlindjen, me kujtimet, ëndrrat, fëmininë, rrënjët etnike, përrallat, abetarja, kalaja, rrapi, xhamia, varret e të parëve, rrugët e gurta, trëndafilat, janë topika te etnosit të atdhet, të ndarë dhe të nëpërkëmbur, për gati një shekull në kërkim të identitetit shqiptar, ky peng i poeti (në pamundësinë kohore dhe fizike) për të shkelur në “trojet e vjetra”, shëndrrohet herë në mall, herë në dhimbje, herë në mungesë, herë në paplotëri, herë në harrim, herë në mjegull, herë në dritë. Një tjetër kumt vjen nga poezia “Krisma buzë Drinit”, si nëntitull vjen: vrasja e at Shtjefën Gjeçovi, poeti kujdeset të na sjellë metaforën e Drinit, këtej dhe andej kufirit, “ne” këtej (Shqipëria amë), ata përtej “tjetri”, matanë Drinit, “ky dallimi nga tjetri” (Sinani: 2006), ishte i “huaji” i “ndaluari”dhe pse vëllezër gjaku. Vargjet: të kobshmne krismat/ asaj nate cubash/ njaty buzë Drini,/ e mbuluem me gjak,[…], nji hije madhështore:/ n’hulli të gjakut kërkonte monumentin-/ nji shqiponjë e zemrueme/ fluturoi mbi kangë fq. 313-314, Drini është vija ndarëse mes trojeve: Kosova dhe Shqipëria, një atdhe dy shtete. Gjeçovi u përkiste të dy pjesëve të Drinit, ku aq bukur i këndonte Poradeci, me vargjet: duke nisur udhëtimin mes-për-mes nër Shqipëri,/ Drini plak e i përrallshëm po buron prej Shëndaumi…”, se Drini është gjthëshqiptar ashtu si edhe Gjeçovi.
*Pjesa e Katërt: Atje, ku dhe buka asht e idhët (përmasa e tejkohësisë) fillon me një rrëfenjë, me titullin “Sipërrallë…”, me “klishenë” “na ishte njëherë një qytet diku n’nji shpat mali t’kristaltë, n’nji vis përrallor” fq. 331, topika e modelit të Prop-it, ku të tilla elemente të përrallës janë sendërtuar në këtë tekst. Poezitë “Natë rrufesh”, “Plaku i lashtë”, “Aty ku buka asht helm”, “Diell i ftohtë”, “Lodra në strajcë”, “Lodra në diell”, “Lodra e djallit”, “Një vdekje e dhimbshme”, “Barra e moshës”, “Agim i zjarrtë”, “Lodra e shpëtimit”, “Agim majëshpatash”, “Mërgim i përjetshëm”. Tashmë hyjmë një një përmas tjetër në përmasën e tejkohësiësë, “transferimi në kohë, apo siç njihet në kritikën letrare “arratisja prej kohës”, realisht është një element funksional me anë të së cilit poetët dhe shkrimtarët më të mirë të kohrave kanë ndërtuar përfytyrimin real të asaj që ndodhet, një tjetër ka krijuar betejën ekzistenciale për të mbetur dhe jetuar…”, (Cani: 2010), të krijuar nga poeti në formën tredimensionale, (ose koha në 3D ek.). Duke ecur prapthi poezia: “Kohë më vdekë”, vargu: koha ka me ecë n’turr të vet, është “rënia ” e kohës. Koha është “viktima” por edhe udhëtarja e papenguar, që herë ecën më hapa, herë ndalon, herë vrapon, por e pashpenguar në ciklin e saj universal. Koha i jep kohë vetes, por jo njeriut. Koha është universale, por koha njerëzore është ciklika me tre periudha: fëmijëria, rinia, burrërimi. Kohën e ndajmë në tre cikle:
-e shkuara, në poezinë: “Udhëtar nji shekull”, hiperbolizimi i kohës mitizon realizmin magjik të Markezit, m’lodhën e m’lidhen rrugat,/ […] e n’fund të kësaj rruge të gjatë një shekull, fq. 138, nuk është vetëm kalvari Biblik i poetit dhe familjes së tij, por tërë kohët e foljes, janë shtresëzuaur brenda udhëtimit të pafund të fatit të tij. Koha nuk është vetëm e tashme e përjetshme, bashkë me thyerjet e saj, koha subjektive në tekstet e letërsisë së ndaluar, “ndeshim fenomenin e e përfitimit të kohës së katërt ose atë që quhet “dimension i katër prustian i kohës së kthyer në shumë “momente të tashme”, që lidhet me një logjikë jashtëkohore”, (Rugova: 2005), Edhe poezia, “Agim majëshpashtash” vargjet: ec e ce/pafundësi, fq. 364, përsëri stuktura e përrallës, që vazhdon të ecë… të ecë… si e tashme e përjetshme. Në të shkuarën poeti, rrëfen edhe për vdekjen e nënës, me vargjet: kqyrte imazhin e nanës/ shkëlqimbardhë, […]…oh, hija jote nanë/kurr’ vetëm s’më ka lanë!, fq. 356, bashkë më klithmën apo thirrorin (në formë dhimbjeje). Dyvargori: hija jote nanë/kurr’vetëm s’më ka lanë… tregon përsëri përmasën tredimnesionale, por ka edhe një “përmasë të katërt” që lexuesi e nënkupton nëpërmjte retiçencave.
-e tashmja, në poezinë “Të jetosh duke vrapue”, në vargjet: vrapo-t’vrapojmë,/ vrapo t’vrapojnë… (na ndjek gjithkah/ çmendina e jetës), fq. 219, vrapimi është motiv i jetës, që duam të rritemi, të piqemi në çdo fazë të jetës, duke e marrë atë ashtu siç na vjen.
Poezia tjetër; “Kohë të vdekura”, përsëri e shkuara e “tërbon” kohën, koha/ si kalë i harbuem, fq. 211, ndërtimi me mjeshtëri i kohës në tre përmara dhe “loja” poetike me fjalët kyçe: kohë, rrugë, shekull, nuk sheston as shpresën (Lazri shpresëplot se një ditë farsa komuniste do të vdiste), hapsira nuk ka “rivaliziuar” me kohën, por e ka çmitizuar atë. Rikthimi i tropeve, anafora, katafora, apostrofi, asonancat dhe konsonancat në vargjet: vrapo-t’vrapojmë,/ vrapo-t’vrapojnë…, duket si “lëmim” i gjuhës, apo si qëllim si e poetit, për të “forcuar” emocionalisht anën emocionale të figurave letrare, “vëmendje e tepërt i është kushtuar anës emocionale të figurës. Çka i jep forcë figurës, nuk është aq gjallëria e figurës se sa aftësia e saj për të qenë fakt i vetëdijes, për të qenë aftësi e lidhur në mënyrë specifike me perceptim ndjesor”, (Murry: 1931).
-e ardhmja, në poezinë: “Vetmitar n’udhët e botës” me vargjet: …gjithnjë tue ecë… fq. 341, tregon përmasën tredimesionale të kohës. Vetë retiçenca na referon këtë përmasë. Poezia, “Plaku i lashtë”, me vargjet: …ec e ec…/ nji foshnje e gjeti t’rrëzueme/ n’baltë zhigue, fq.337, duke e futur tek e ardhmja, sepse emri foshnja, është e ardhmja dhe plaku e shkuara, përmasa e katërt që thyen tredimensionalen është fundvargu: shtegut kah merr jeta…, duke përmbysur raportet e kohës, që poetët besojnë tek liria, se ekzistencilizmi dhe absurdi, që çuditërisht tingëllon keq sipas Sarter-it: “njeriu është i dënuar të jetë i lirë”!
Së fundmi: Shpalosja e diskursit kohor nga Radi, për Zhenet, ka të bëjë totalisht me tekstin dhe me figurat e diskursist, ku shumë poezi të ciklit të fundit, ku poeti “është” jashtë historisë, duke na ndihmuar për të kuptuar “mesazhin” brenda kohës së përcaktuar hapsinore, “jashtë çdo ngjarjeje dhe madje jashtë çdo dimensioni kohor. (Zhenet: 1985). Përthyerja e simbolit të lumit në poezinë “Anës Lumbardhës”, lumi vjen si fjalëformim i qëllimshëm nga [lumë + Bardhë] , lumi i bardhë, që ndër hije muzgu strukë,[…] vrapon Lumbardha, se valët që shkumëzojnë janë të bardha, (e bardha simboli i pafajësisë dhe pastërtisë fëminore). Ndërtimi i simbolikës së fëminisë, nëpërmjet fjalës foshnje: nji foshnje e gjeti t’rrëzueme/ foshnja u zhgreh n’nji kupë rrëqethëse/ dhe dy këmbët e foshnjes/ nji foshnje… u zhduk pa u ndje dhe simbolika e lëvizjes, me fjalët: …ec e ec…/ ec e ec…, dhe simbolika e pafundësisë, me fjalën: pafundësi është “përmasa e katërt” e kohës autoriale, ([e shkuara+foshnja+tashmja [simbolika e lëvizjes]+ardhmja+pafundësi= Përmasën e Katërt).
Perdja e pengut të kahhershëm dhe amaneti i tij tij për djemtë, për një rikthim për në Kosovë, Si cilësim për kumtin e së Vërtetës, të parealizuar. Simbolikat e vendlidjes nëpërmjet: foshjes, fëmijërisë, Drinit, Rrapit, Mali, Lumbardha, Oso Kuka, Marin Barleti, Prizreni, vorri, nana, plaku, Kaçaniku, Sharri, Kalaja, Abetarja, xhamia, trëndafili, kujtimet, lisi, Shqiponja etj, në këtë libër të tretë janë kurba përshkallëzuese zbritëse, të thjeshtuara në truallin e pamundësisë të kthimit pas në fëmijëri, pasi perdja e kohës së mjegullt nuk u “ça” kurrë.
*Tekstet letrare për teorinë kritike paraqesin një sfidë interesante kur dikush ulet për t’i kritikuar ose rishkuar ato.
Qëllimi i këtyre teksteve është ta bindë lexuesin që të gjitha tekstet duhet të lexohen dhe kritikohen në mënyrën e përshkruar në faqet e tij. Procesi i vlerësimit të një libri të tillë bazuar në kritere që lexuesi ka krijuar tashmë, është bërë shumë më i vështirë me faktin se fokusi i librit është të shpjegojë, në shumicën e rasteve, pse kriteret që përdoren janë inferiorë ndaj asaj, që vetë libri rekomandon. Në këtë rast, teksi i Radit na imponon një kohezion unik letrar, përmes një hapsire të gjatë kohore mbi pesëdhjetë vjet, një tekst letrar i tillë, ku duhet të angazhohet lexuesi, të marrë pjesë në “lojën e imagjinatës”, ku vepra na sugjeron “pjesë të pashkruara të tekstit”, duke e stimuluar edhe lexuesin si pjesmarrës në krijim, se teksti, jo gjithmonë është një mekanizëm i hartuar me qëllim që të prodhojë lexuesin të tij. Ky lexues nuk është ai që mund të bëjë “konjukturën e vetme të drejtë”, (Krasniqi: 2008)
Receptimi i veprës së Lazër Radit në një kohë tjetër, jo në kohën kur është shkruar kjo vepër, sipas Eco-s, teksti është i thurur me shenja e hapësira të bardha që duhen mbushur, ndaj “një tekst kërkon që dikush ta ndihmojë të funksionojë. (Eco: 1979)
Kjo lloj strategjie nuk kuptohet më si qëllim i autorit empirik, po si një marrëveshje tekstuale, që quhet Autori Model (Radi dhe lexuesi empirik), në lëvizjet e tekstit të shkëputura nga leximi empirik, të para si lëvizje të brendashkruara, të parashikuara në tekst, përputhen me atë që Eco e quan Lexuesi Model dhe mungesa kohë/hapsirë.
-Autori empirik, në tema të strategjisë tekstuale, formon Lexuesin Model.
-Lexuesi empirik, ne terma të strategjisë tekstuale formon Autorin Model.
*Përsa i përket “teorisë së receptimit të Isre-it”, (Iser: 1978), erdhi si një reagim kur Roland Barthes parashtroi shpalljen e famshme të “vdekjes së autorit” (Barthes: 1977), në vitet 1960. Puna e Iser-it në sferat e teorisë së receptimi se teksti letrar ka lloje të tjera ligjërimi dhe në marrëdhëniet tekst-lexues shumë herë marret si e mirëqenë. Procesi i leximit, për Iser-in, ka “dy pole” brenda një teksti letrar: poli artistik i referohet tekstit të krijuar nga autori, poli estetik i leximit, realizuar nga lexuesi. Që të përmbushet akti i të lexuarit, lexuesi i nënkulturuar është aktiv dhe pasiv, aktiv sepse nxjerr përfudimin, “ku lexuesi qartësish nxit imagjinatën ose “plotëson rrjeshta bosh” të pathëna nga autori (Ingarden:1973 pasiv se janë stiukturat etektit ato që e dretoj lexuesin drejt një “leximi” shterues, dhe jo anasjelltas. Teksti është lënë në duart e lexuesit për të marrë fatin e tij. Meqenëse asnjë lexues nuk do të ketë pamje të njëjtë, teksti është i detyruar të interpretohet në mënyra të ndryshme. Lexuesi, teoria e receptimit të veprës, i bën të qartë, se jo vetëm zhvillohet sfondi socio-kulturor, por dhe ideo-shoqëror, midis interpretimit-brendisë-shprehjes-kuptimit, si një vendosje të autorit brenda procesit të traditës, (Gadamer: 1977), ku edhe veprimtaria intelektuale dhe emocionale e manifestuar në procesin njohës të tij aktit të leximit, me të vërtetë ndikon në ngritjen e vetëdijes, qe zhvillohet përmes procesit të leximit.
*Koncepti “horizonti i pritjes” dhe recetimi i mëvonshëm i një vepre letrare, ka prekur edhe Lazër Radin. Në librin e tretë “Anzave të Sharrit”, ngjitja në lartësinë më afër fronit të Perëndisë, në fakt ka një zbritje në cilësinë e të shkruarit, ka një përafri receptimi titullin e “Duke pritur Godonë” të Samuel Beket, është në një terren pjesërisht i panjohur dhe ndërsubjektiv i tekstit ku “lexuesi duhet të matë “distancën estetike” matjen e vlerave midis dy brezave lexuesish, (Jauss: 1982). Lexuesit më të rinj “përballen” me ardhjen e një poeti. Sjellja e lexuesit shqiptar taktikisht është e huaj, sepse “ngutja” e poetit për t’u receptuar në bashkohësinë e tij ishte e justifikuar edhe me thënien e Lazrit: Unë e bana temen! Ju kur ju të mundeni, bani tuajën!” Ka të bëjë me termin e Jauss-it “horizonti i pritjes”, (Jauss: 1967), është matja e një “distance estetike” për një vepër letrare, nga një brez tek një brez tjetër lexuesish, duke sjellë përshtypje krejt të tjera në kohë të ndryshme. Ndërthurja e kohës së shkuar, me lexuesin e ri mund të përmbushë konceptin e “horizontit të pritjes”, që për poetin është koha posturne, (por shumw kryevepra të mëdha botërore janë kuptuar vonë nga lexuesi), andaj narrativa moderne, “flet” nëpërmjet kritikës së vonuar, një e metë e madhe e këtij poeti të panjohur të hermetikës shqiptare.
*Gjatë studimeve të mia, i referohem “medodës së fenomenologjisë”, (Ingarden: 1973), një metodë që “qartëson” shtresëzimet e një vepre letrare (në rastin tonë të poezisë), që janë të lidhuar e të ndërvarura organikisht:
Poezia më përfaqësuese e kësaj poetike është “Muret e muzgut”.
Me vesë mëngjesi ndër grushte
me flakë rrezesh n’zemër
muret e muzgut u çava!
Atje, majëkodre/
n’shtronjerën e ankthit,
/prej kohnash po pres/
e s’di/ma parë m’duhet
me lindë
/apo të vdes…
fq. 43, (Burrel, 1952).
Në këtë poezi dallojmë tri shtresa:
-shtresa e parë: ajo e tingujve dhe fjalëve, (informacioni fonetik): na jep informacion për ndërkëmbimin e shtresë së zanoneve [e/ë, e/u] dhe shtresa e bashkëtingëlloreve [m/n, p/b] apo edhe bashkëtingëlloret dyshe tipike të shqipes si: [rr/sh/th], që krijojnë:
-shtresa e dytë: njësitë kuptimore, [muzgu/ankth/pres/vdes etj], tingujt e fjalës, në formë demostruese të (S/Z) së Barthe-s, në kumtin e fjalës dëshmojnë harmoninë në [s.I, v2/v3, s.II, v3/v6], rimojmë me fjalët [pres/vdes].
-shtresa e tretë: bota e tekstit, është një kuantet zanor në të dyja strofat, (me vargje të lira), ku shprehet gjendja shpirtërore, momenti, koha, vendi, që lidhen me fjalët: [mure/ muzg/ zemër/ankth/ pres/ lind/ vdes]. Gjithë ky informacion poetiko-letrar, mund të kuptohet në një pafundësi mënyrash, duke u shëndërruar në një objekt estetik apo një “harmoni polifonike e vlerave estetike”, mundëson interpretimin e tekstit tek lexuesi, nëpërmjet modelit shtresor, duke i dhënë atë që teoria strukturaliste narratologjike e deklamonte si njëzëshmëri (Derrida: 1978).
***
Elemetet gjuhësore si: mungesa e pjesëzës mohuese [nuk] dhe zëvendësimi i saj me [s’], të folmes së gegnishtes, edhe [n’] (eleminimi i ë -së, dhe apostrofa’) , apo [k’/t’] por edhe si trajta e vjetër e shqipes së Buzukut, apo dhe rotacioni [o-e/i-a], si një tingëllimë tek poezia “Ora e poetit”, fq. 83 dhe tingëllimat ose anatopetë tek poezia, “Pa u ndje” tik-tak, tik-tak,/ regetima të lehta zemre/ ding-dong-ding-dong/gongu i kohës në rendje, fq. 212. Struktura semio-narrative (Greimas: 1966), në rrugëtimin gjenerativ, duke i shtuar nivelin diskursiv, vetëm instanca e thënies përzgjedh një stukturë hapsinore-kohore, “nxjerrë nga tema e të artikuluar, në konfiguracione diskursive ose konkret që rrjedhin nga përvoja jonë përvetësuese për botën, të quajtura figura dhe të artikuluaar në rrugëtime figurative”, (Courtes: 1979), bazuar vetëm në dy fjalë të vetme, që janë fjalët më përmbajtësore të krejt kësaj vepre.
Konfigurcioni diskursiv “Shpirti”
(përkufizuar si forma
përmbajtësore e jetës)
Rrugëtime figurative
materia – trupi – ndjenja – fryma interne
(lënda, fryma) (brendësia fizike)(dashuria, sëmundja,urrejtja) (që nuk vdes, Përjetësia)
Konfiguracioni diskursi “Muzgu”
(përkufizuar si forma
përmbajtësore të errësirës)
Rrugëtime figurative
mugëtira – terri – errësira – pragagimi
(pragu i errësirës) – (njyra e zezë e natës) – (aura e agimit, pragdrita)
Bibliografi
1.Bakhtin, Mikhail K. (1981): The Dialogic Imagination: Four Essays. Ed. Michael Holquist. Trans. Caryl Emerson and Mikhael Holoquist. Austin: University of Texas Press.
2.Braholli, Riza. (2018), Vetmia si rrugë e mundishme drejt njohjes, “Pasqyra e t’rrëfyemit”, Qendra shqiptare e Studimeve Letrare “Pjetër Budi”, Tiranë.
3.Camaj, Martin. (1996): Vepra letrare, 2, “Apolonia”,Tiranë.
4.Cani, Dëfrim. (2010): “Dielli i vështirë” dhe koha e poezisë, “OMBRA GVG”, Tiranë.
5.Courtes, Joseph. (1979): Introduzion á l’analyse narraive et discursive, PUF, Paris.,
6.Barthes, Roland. (2016): Mitologjitë, përkth. Persida Asllani, “West Print”, Tiranë.
7.Barthes, Roland. (1973): S/Z Rolan Barthes, Editions du Seuil, Paris.
8.Dado, Floresha. (2006): Intuitë dhe vetëdije kritike, “Onufri”, Tiranë.
9.Dante, Aligheri. (2004): Komedia Hyjnore, përkth: Mark Ndoja, “Dituria”, Tiranë.
10.Derrida, Jacques. (1978): Writing and Differenece, London (tr. from L’Ecriture et la difference, Paris.
11.Eco, Umberto. (1979): Lector in fabula, Bonpiani, Milano.
12.Eliot. T. S. (2017): Toka e shkretë, përkth. Gentian Çoçoli, “Alehp”, Tiranë.
13.Fraj, Northop. (1990): Anatomia e kritikës, përkth: Avni Spahiu, “Rilindja”, Prishtinë.
14.Gadamer, Hans-George. (1977): Philosophical Hermeneutics, (tr.and ed by David E. Linge, Berkeley), Los Angeles and London
15.Greimas, Algirdas. (1966): Semantique structuarle, Larouse, Paris.
16.Haliti, Faslli. (2018): Poezia italiane sot, (ese), “Mapo”, Tiranë.
17.Hobsbauni, Erik (1997): Epoka e ekstremeve, Çabej, Tiranë.
18.Ingarden, Roman. (1973): The literary Work of Art, Evanston, III.
19.(1973): The Cognition of the Literary Work of arts, Evanston, III.
20.Ise Wolfang. (1978): The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response (Baltimore and London: Johns Hopkins University Press, 1978). Hereafter cited as AR.
21.Jauss, Hans-Robert. (1982):Toward an Aestheticn of Receprion, Brighton.
22.Jauss, Hans-Robert. (1967): Literary, history as a challenge to Literary Theory Brighton.
23.Nasho Jorgaqi. (2019): Poezia lirike shqipe, mes dy luftërave botërore, “Telegraf”, Tiranë.
24.Maloki, Krist (2003): Oksidental apo oriental, “Plejad”, Tiranë.
25.Murry, J.Middleton. (1931): “Metaphor”, Contries of dhe Mind, second series, London.
26.Platoni. (2017): (Miti i shpellës) në “Republika”, “Pika pa sipërfaqe”, Tiranë
27.Prince, Gerald. (2003): Dictionary of Natarrologji, Lincoln and London: University of Nebraska, Press, 2003.
28.Radi, Lazër (1993): Muret e muzgut, “Lilo”, Tiranë.
29.Radi, Lazër (1996): Shpresa vdes e fundit, “Liria”, Tiranë.
30.Radi, Lazër (1998): Anzat e Parnasit, Tiranë
31.Radi, Lazër (2019): Poetika, “Jozef”, Durrës.
32,Reshpja, Frederik (2004): Në vetmi, “Arbëria”, Tiranë.
33.Rugova, Ibrahim (2005): Strategjia e kuptimit, “Rilindja”, Prishtinë.
24.Sapir, Eduart (1949): Culture, language and Personality, University of California Press.
35.Sinani, Shaban (2006): Mitologji në Eposin e Kreshnikëve, “Argeta- LMG”, Tiranë.
36.Stipçeviç, Aleksandër (202): Ilirët – historia, jeta, kultura, simbolet e kultit , “Toena”, Tiranë.
37.Shehri, Dhurata (2006): Koliqi mes malit dhe detit, “Onufri”, Tiranë.
38.(2008): Teori dhe kritikë moderne, përktheu: Nysret Krasniqi, “Rozafa”, Prishtinë.
39.Topçiu, Luan (2000): Tekstualizëm dhe stil, “Gedic”, Bukuresht.
40.Valeri , Pol: (1977): Poetry and abstract thought: Dancing and Walking, on 20th Century Literary Criticism, London.
41.Vata, Rovena. (2019): Fantastiska në rrëfenjat e Kutelit, Gogolit dhe Turgenjevit, (aspekte të demonologjisë krahsuese), “MagnaSken”, Shkup.
42.Zorba, Zef (2019): Perfektum trinum, “Çabej”, Tiranë.
43.Zhenet, Zherar (1985): Figura, përkth: Sabri Hamiti, Binjak Kelmendi, “Rilindja”, Prishtinë.
44.Wellek, Waren. (2007): Teoria e letërsisë, përkth: Abdurrahman Myftiu, “Onufri”, Tiranë.
45.sq.Wikipedia.or