Që krimi të mos jetojë mes nesh…
nga Avis Gjyshja
refleksion në pak rreshta mbi shkrimin “Lëkura e Daulles” nga Jozef Radi.
Këtë rrëfim të Jozefit e lexova në facebook dhe lashë një koment atje.
Do të doja të ishte letërsi, por fatkeqësisht nuk është e tillë. Eshtë një dokumentim i hidhur i një procedure politike të pushtetit të kohës, në Kampin e Internimit në Savër të Lushnjës.
Denigruese dhe ofenduese përtej shpirtit, i përjetuar dhe i rrëfyer nga i biri dhe bashkëvuajtës i Lazër Radit, zoti Jozef Radi.
Dhe e tëra kjo nën shijen e keqe të faktit se Lazër Radi nuk mund të kthehet dot më e të bëjë pjesën e artë të kulturës sonë edhe më të mirë. Ata që e përndiqnin për armik nuk kishin as aftësinë dhe as dëshirën ta shihnin botën e tij të dijes e aftësisë…
Dhe për fat të keq kjo nuk ç’bëhet dot më. Dhe unë i dëshpëruar e këshilloj në inbox autorin e rrëfimit “Lëkura e Daulles” Jozefin, dhe i them: “Duhet të punosh për dy emra: për Lazër Radin dhe për Jozef Radin!”
.
***
Nuk do të hyj në hollësitë teknike të rrëfimit. E para dhe nëse do të duhej, nuk ndjehem njeriu i duhur për të bërë një analizë letrare të këtij rrëfimi. E dyta si rrëfim i një ngjarjeje të vërtetë që është besoj se nuk e ka nevojën e analizës letrare që ju bëhet rëndom veprave të artit. Sepse nuk është vlera kryesore e kësaj rrëfenje krijimi letrar…
Eshtë bërë e modës që kur flasim për të kaluarën e afërt bëjmë fajtor më së shumti një person të vetëm: – Enver Hoxhën.
Për mua gjëma jonë nuk ishte kurrsesi çeshtje individi!
Dhe kjo është ajo pse po i lë këto shënime.
Kohe më parë shikoja një dokumentar për holokaustin, transmetuar nga “Netflix” dhe midis shumë momenteve të llahtarshme të asaj kronike ishte dhe intervista e një ekzekutuesi lituanez hebrenjsh, i cili në kohën e intervistës merrej me bujqësi dhe asnjëherë nuk qe dënuar, as thirrur apo fajësuar për ç’kishte bërë. Lituania e Luftës së Dytë Botërore ishte shteti i parë në Europë që u deklarua e pastruar nga hebrenjtë. Turma të tëra hebrenjsh të rrethuara nëpër vendet e ekzekutimit, pak minuta para ekzekutimit, prisnin të pafuqishëm vdekjen dhe mundoheshin të zgjidhnin njëfarë vendi “më të mirë” për kufomën e tyre ose të fëmijëve të tyre duke u vetrreshtuar gati për pushkatim mbi pellgjet e gjakut e pirgjet akoma te ngrohta të kufomave të sapo ekzekutuara disa minuta më parë. Në filmimet e rralla të kohës shihen ekzekutorët që qeshnin e mbushnin armët për ekzekutimin e grupit të radhës, e ndërkohë që grupi tjetër zhvishej e bëhej gati të vdiste. Ekzekutori në fjalë siç thoshte vetë, kishte dalë vullnetar si shumë e shumë të tjerë në atë kohë për “ta pastruar Lituaninë nga hebrenjtë…” Ai kishte ekzekutuar (dhe këtë e pranonte pa problem) qindra hebrenj të të gjitha moshave. Çudia ishte se ai nuk ndjehej fare keq në ndërgjegje, ngaqë sipas tij të gjithë e bënin këtë punë dhe se populli në atë kohë i respektonte e i nderonte shumë ngaqë ata po pastronin Lituaninë nga hebrenjtë. Për më tepër ai mburrej dhe ishte i bindur se ishte njeri shumë i mirë dhe se e mira e tij qe pse ai, ndryshe nga gjithë të tjerët, i qëllonte viktimat e tij në ato pjesë të trupit që vdekja e tyre të ishte sa më e shpejtë e mundëshme…!!!
.
***
Kam parë gjatë jetës time që turma e quajtur në atë kohë “masa e gjerë”, qe një forcë e verbër dhe e tmerrshme. Fare e pandjeshme ndaj dhimbjes njerëzore dhe individit të pambrojtur deri në atë pikë sa nuk e kishte aspak të vështirë të asistonte në ekzekutimet publike që kryente sistemi i asaj kohe. Pa personalitet individi, me uniforma çizmesh llastiku dhe xhupash gri të shqyer e rreckosur, (sigurisht me erë të qelbur) me sqetulla e brekë të palara nga mungesa e kushteve të jetesës.
Rrafshimi i dhunshëm i personaliteteve të njerëzve duke i detyruar të ishin të barabartë në varfëri, në veshje, në poshtërim e servilizëm, në duartrokitje e brohoritje, në modelim shtëpishë të njëllojata kudo, çka i bëri njerëzit të mos kishin më egon e duhur për ndërtimin e personalitetit personal e familjar. Varfëria ua mposhti turpin dhe frikën e halli apo uria e fëmijëve apo edhe atyre vetë, i detyroi të vidhnin diçka nga prona e përbashkët. Kështu me kallirin e parë të misrit të vjedhur iku për të mos u kthyer kurrë më nderi i fshatarit të asaj kohe, siç iku ai i muratorit me një tullë apo i bariut me një filxhan qumësht e kështu me radhë. Si askund tjetër, hero u bë rrugaçi e krimineli ordiner që me qëndrimin e tyre pak ndryshe në atë botë vuajtjesh e hipokrizie jepnin imazhin e një trimoshi për të cilët kish aq shumë nevojë shoqëria.
Jam ndodhur njëherë në një sallë gjyqi ku të pandehurit u dënuan me vdekje dhe turma kaloi në ekstazë duke duartrokitur e brohoritur vendimin. Kam parë njerëzit që shkonin për të parë një të varur në sheshin e qytetit tim dhe komentonin pa menduar aspak çastet e fundit llahtarisht të paimagjinueshme të të ekzekutuarit dhe familjen e tij që pothuaj kish vdekur njëherazi bashkë me të gjatë agonisë së të dënuarit në litar. E me radhë e pafund..
Lexova nga komentet në facebook për Tefta Tasin në kampin e internimit në Grabian të Lushnjes kur turma në garë solidariteti ndaj pushtetit të kohës e bëri copë me gurë e me hunj mbas demaskimit çka solli menjëherë edhe arrestimin e saj për të ashtuquajturën veprimtari armiqësore…
E kemi dëgjuar shumë e shumë e shumë. Po në facebook dëgjova për një baba që paska thënë: “Nuk vdeska njeriu kur dashka!!” Sepse i kërkonin të dënonte apo ta mohonte fëmijën e tij…
Nuk e di nëse ka shkuar ndonjëherë Hitleri në Lituani. Por e sigurt që ai personalisht nuk ka asistuar në tmerret që flasim. As Enver Hoxha nuk ishte personalisht në kinemanë e Savrës kur “demaskonin” Lazër Radin. As dhe në shumicën e tmerreve të tjera të asaj kohe. Të akuzosh vetëm atë do të thotë të mos thuash të vërtetën! Dhe këtu flitet për të vërteta të mëdha: – të vërteta historike që nuk fshihen dot kurrë!
Edhe në kanun thuhet gjaku shkon për gisht. Edhe në drejtësi pyetet kush e tërhoqi këmbëzën!
Unë sot pyes: – Kush gjuante me gure? Kush ofendonte? Kush pështynte? Kush brohoriste për dënimet politike? Kush gëzonte me hidhërimin e Lazër Radit? Kush spiunonte? Kush nuk donte të bënte krushqi me Lazrin e kompani? Dhe shumë e shumë e shumë pyetje të tjera… Dhe pyetja e fundit: Pse?!?
Historia thotë që turma/popull kryqëzoi Krishtin!
A nuk është e mundur qe në të jemi pak më shumë të hapur me vehten tonë? Jo për ideologji e politike, por për hir të shpirtit njerëzor. Sepse nuk ka kishë që t’i falë këto mëkate! Në atë sallë kinemaje (e në shumë e shumë të tjera si ajo) “ekzekutori” ishte ndarë në dy pjesë: në atë të presidiumit e në atë të sallës.
Dhe faji i vetëm i Lazër Radit ishte vlera e tij. Ishte një i ditur!
Të varfërit kundër të pasurve dhe të paditurit kundër të diturve! Kaq ishte e tëra! Ky ishte komunizmi në raportet midis individëve të shoqërisë.
Dhe ai Mihal Këshilli i gjysmës që rrinte në presidium më ngjan pothuaj njëlloj me ekzekutuesin lituanez të hebrenjve. Jam i bindur se edhe Mihali i presidiumit mund të mburret sot me diçka siç ai “killeri” lituanez mburrej me “mirësinë” e tij për të bërë gjuajtje të sakta e vdekjeprurëse me të shtënën e parë, për t’i kursyer të ekzekutuareve kështu ca sekonda vuajtje më shumë në atë botë jo aq të largët të gjallësh që gërmonin varrin e tjetrit.
…………………………….
Di që Jozef Radi ka vite që ka ikur nga Savra dhe unë (nuk e di ai) i gëzohem kësaj ikje, se të paktën Jozefi nuk do të shikoje përditë e për orë transformimin hipokrit e të pështirë të linçuesve të tij e të babait të tij në “shokë” e “miq” që gjoja e donin dhe e kuptonin që në atë kohë…
Dhe në fund do t’ju tregoja një strofë nga “Kënga e një nëne gjermane” të Bertold Breht e përkthyer në shqip nuk e di nga kush:
“…Dëgjova tek po flisje, bir,
për një brezni heronjsh mbi dhé,
e nuk e dija, nuk e shihja:
që ti xhelat i tyre qe…”
Gusht 2017 USA.