Rizai…
nga Meri Lalaj
(Në përvjetorin e vdekjes së Riza Alizotit)
Sa e dhimbshme dhe e padrejtë, ngjarja që e ke shkruar kaq bukur, Meri!
E të mendosh se ka shqiptarë të kohës sonë që krimet e komunistëve
mundohen t’i veshin me rrobat e patriotizmit idealist,
të tjerë as nuk duan t’i njohin, të tjerë pastaj fajësojnë dhe urrejnë viktimat!
Sa keq funksionon edukimi në vendin tonë. Atalanta Pasko
.
Riza Alizoti, u lind në Stamboll, atje ku babai i tij, Fejzi Alizoti, kryente detyra të larta në qeverinë turke. Ai u lind në një familje me tri motra dhe një vëlla, të lidhur me shumë dashuri për njeri-tjetrin. Rizai, qe më i vogli i familjes dhe më i përkëdheluri. Së pari, ai u shkollua në “Robert College” e më tej në Tiranë në Shkollën Teknike “Harry Fultz”. Ishte shumë krenar në veçanti për babanë e vet e krejt familjen dhe këtë gjë e shprehte me vështrimin pa ndrojtje të syve dhe mbajtjen lart të kokës. Rizai ishte krenar edhe për shokët e miqtë që kishte rreth e rrotull vetes. Ata, sikurse ai vetë, vinin nga shtresat e larta të shoqërisë.
Në vitin 1929, Rizai, biri i Alizotëve po përgatitej për t’u nisur me studime në Angli. U nis me zemrën mbushur me gëzimet e moshës djaloshare drejt për në ishullin anglez një ditë fillimgushti, së pari nga Tirana me një makinë për në Durrës, më tej nga porti i Durrësit me vapor për në Bari. Ndërsa dallgët e detit e përkundnin sa andej këtej, ai e vazhdoi më pas udhëtimin me tren mes për mes Europës, e më tej sërish sërish me lundrim drejt ishullit britanik. Nëpër det, tok me Rizanë udhëtuan edhe katër shokë të tjerë, po studentë si ai me bursë të Mbretërisë Shqiptare.
Kur mbrritën në Londër, zunë vend në hotel, por Rizai nuk mundi dot të shihte shumë nga mrekullitë e kryeqytetit britanik. I bënë shumë përshtypje makinat e shumta, që rrëshqitnin lart e poshtë nëpër rrugë, ato ishin katrore gati si forma e karrocave me kuaj, por shumë të shpejta me timonin nga ana e djathtë, krejt ndryshe nga makinat e pakta të Tiranës, po ashtu i bëri përshtypje edhe telefoni tek pritësi i hotelit, që mbahej me të dyja duart, njëra ngjitur me veshin dhe pjesa tjetër për të folur para gojës, ndonëse telefon kishte parë edhe nëpër zyrat e Tiranës. Ndërsa katër shokët e tjerë do të qëndronin aty për të ndjekur studimet, njëri për financë dhe tre të tjerët inxhinieri të ndryshme, Rizait do t’i duhej t’i hipte edhe njëherë trenit, që punonte me qymyrguri duke vjellë shtëllunga tymi të zi, për të vajtur në Kornuoll në jugperëndim të Anglisë ku ndodhej Skull of Metaliferës Mainëz.
Ditët e fillimit të Universitetit në degën për inxhinieri nafte i pati të vështira, jo për shkak të gjuhës, sepse e dinte shumë mirë anglishten dhe e fliste si i thonë fjalës “ujë” ndonëse pak me theks amerikan, por i pati të vështira, sepse ishte ndarë nga nëna, motrat, babai, vëllai. Kur ishte në udhëtim i dukej se me të mbërritur do të takohej me ta, veç ditët kalonin e malli shtohej. Kështu, sapo mbaronte leksionet mbrëmjeve Rizai ulej i vetëm në dhomën e tij dhe u shkruante letra të gjata të dashurve familjarë, duke rrëfyer me hollësi për gjithçka që i ndodhte në jetën e tij studentore, larg Atdheut. Dhe vazhdonte të mësonte me ngulm ashtu siç i kish premtuar të atit se do ta nderonte që të përgatitej si inxhinier i zoti për Shqipërinë.
I ati u përgjigjej rregullisht letrave të tij duke i treguar gjithçka rreth punëve shtetërore që kryente dhe ndjenin krenari për njëri-tjetrin duke biseduar në largësi si burri me burrin.
Lufta e Parë Botërore po bënte dy dhjetëvjeçarë që kish mbaruar, e plagët e saj shkatërrimtare ishin mbyllur dalngadalë. Kudo nëpër shtete të Europës ishin bërë shumë ndërtime të reja, industria po lulëzonte, nëpër kryeqytetet njerëzit argëtoheshin sa të ish e mundur e më shumë, sepse jeta duhej shijuar pas gjithë atyre llahtareve. Nëpër rrugë syri të shihte gjithnjë e më pak njerëz të gjymtuar mbetur nga koha e luftës.
Posa i mbaroi studimet, Rizai u kthye i lumtur për të punuar në Shqipëri. E emëruan inxhinier të shfrytëzimit të naftës në Kuçovë. Tok me familjen u vendos për të banuar në ndërtesat e bukura njëkatëshe me oborret plot lule shumëngjyrëshe ndërtuar nga kompania italiane. E gjithë rrokopuja e lemerishme e jetës së tij erdhi pasi mbaroi lufta dhe në pushtet u vendosën komunistët.
.
Ata jetonin në qendër të qytetit të Kuçovës në një barakë, nga një dhomë, një kuzhinë e një kthinë, ndërtuar për punëtorët po nga italianët. Kostandini i vogël jetonte tok me prindërit dhe dy motrat më të vogla, ai ishte dymbëdhjetë vjeç, por ndiqte mësimet në klasën e tretë pasi i kishte humbur vitet shkollorë për shkak të luftës. Katër dajat e tij punonin naftëtarë sikurse edhe babai i tij, por atij mëngjesi i ati duhej të shkonte në Berat për të bërë pazar. Kur u ngrit babai ende nuk ishte zbardhur. Ai vajti në kthinën, që e përdornin si vend gatimi dhe mbanin enët. Naumi u mundua që të mos bënte zhurmë për të mos zgjuar fëmijët dhe gruan që flinin. Ai u afrua te dritarja, që ishte e lartë barabar me trupin e tij, sepse përjashtë në rrugë ndiheshin hapa dhe sytë i zunë një lëvizje njerëzish të pazakontë. Vijoi të vështrojë nga dritarja për të marrë vesh se çfarë po ngjiste, por u dëgjua një zë i vrazhdë urdhërues i një personi me uniformë:
-Naum, futu brenda!
-Po çfarë ka?
-Nuk është punë për ty!
Naumi u spraps dhe gati u përplas me të birin:
-Po ti pse je ngritur?
-Kot, o babi…
Të dy po vërdalloseshin nëpër shtëpi, i ati duke u bërë gati për të ikur dhe i biri ashtu kot. Pas disa çastesh dikush trokiti lehtë tek qelqi i dritares. Naumi u afrua dhe e hapi. “Ç’është?” – pyeti me zë të ulët.
-Mos të ndodhet ndonjë kallëp sapun se na duhet për këtë litarin?
-Po përse ju duhet?
-Do ta shohish…
Naumi u rrotullua tek sergjeni i enëve për të gjetur sapunin e sërish u përball me Kostandinin.
-Shko fli, o bir, është shpejt e këto nuk janë punë për ty…
Kostandini u shtri edhe njëherë për të fjetur. E zuri gjumi. U zgjua kur rrezet e diellit po i përkëdhelnin fytyrën. I hodhi një grusht ujë fytyrës, rrëmbeu nga pjata copën e bukës me djathë, futi librat në qesen prej doku dhe u nis plot gëzim për në shkollë. Kishte mbushur dymbëdhjetë vjeç këtë pranverë tani i dukej vetja djalë i rritur, pa ishte një mëngjes i bukur tetori dhe dielli shkëlqente për mrekulli, gjethet e pemëve fëshfërinin e zogjtë këndonin, Kostandini e kishte zemrën të mbushur plot e përplot me gëzim sepse atje tek shkolla e priste vogëlushja Katerina dhe ai po bëhej gati të këndonte nën zë: “Rina, Rina Katerinë/ Leshraverdha trendelinë… Në fillim do ta shihte Katerinën tek oborri i shkollës, pastaj do ulej në bankë me të e do të nuhaste aromën e kaçurrelave të saj të arta kur të ulnin kokën e të lexonin të dy librin e Këndimit, pasi të dy kishin vetëm një libër.
Befas Kostandini shtangu i tmerruar, trupi po i dridhej fort sepse vetëm pak metra larg tij, tek njëra nga degët e vidhit të madh degëgjerë, atje lart ku fëmijët hidhnin litarin për t’u kolovitur ai pa një njeri të gjatë të varur, shqeu sytë edhe më, ndërkaq vuri re se rrotull qafës i kishin shtrënguar një litar me të cilin e kishin mbytur. Ai burrë kishte vdekur, kjo ishte vdekja. Për herë të parë Kostandini po shihte një njeri të vdekur. U kujtua se nëpër gjyqe njerëzia thërrisnin me zë të lartë deri në kupë të qiellit: “Kriminelët në litar! Kriminelët në litar!” Veç ai burrë nuk ngjante aspak si kriminel, Kostandini diku e kishte parë, diku ia pat dëgjuar zërin, për çudi ai person i ngjasoi me të atin. Dhe Kostandini i tmerruar filloi të qante me lot të mëdhenj, që i fshinte me pëllëmbët e duarve. Në rrugë nuk kish njerëz që ta shihnin atë goxha djalë tek qante.
Rizanë e nxorën nga qelia e burgut të Tiranës e ashtu pa ia hequr prangat e duarve, e hipën prapa një kamioni shoqëruar nga tetë ushtarë të armatosur. I burgosuri e kuptoi se i kishte ardhur fundi. Fundi i jetës së tij. Ndjeu ashtu me trurin e stërlodhur e të sfilitur se udhëtuan për disa orë pa qëndruar diku, duke u troshitur nëpër rrugët gropa-gropa e së fundi u ndalën. Sapo zbritën Rizai e njohu vendin. Ishte Kuçova, vendi i tij i punës për të cilin pat lënë Anglinë sepse duhej t’i shërbente Atdheut. E kuptoi edhe qëllimin e xhelatëve, ata donin që të tmerronin njerëzit e atij qyteti, prandaj do ta varnin mu aty, në mes të sheshit. Policët e hodhën litarin tek dega më e trashë e vidhit. Në të njëjtën kohë përballë në anën tjetër të rrugës u ndez një dritë e zbehtë tek bufeja “Birra Korça”, ku burrat para se të shkonin në punë vinin mëngjeseve për të pirë ndonjë teke raki apo konjak shoqëruar me kafe. E sollën të burgosurin aty tek vendi i ekzekutimit ashtu të lidhur, veshur me një këmishë të bardhë e pantallona të zeza, këmbëzbathur dhe po të mos ishte errësirë në fytyrën e tij do të shiheshin shenjat e tmerrshme të torturave. Ai mezi merrte frymë, trupi i tij i dobësuar, mushkëritë e tij nuk përballnin dot as frymëmarrjen pasi nga të rrahurat kishte pësuar edhe krisje të brinjëve. Prokurori urdhëroi që t’ia zgjidhnin duart. Pastaj ai lexoi vendimin nën dritën e një qiriu, që ia mbante njëri prej policëve. Si mbaroi leximin bëri pyetjen e zakonshme: “I pandehur, fjala e fundit.” Rizai heshti. Truri i tij tejet i lodhur i stërmunduar rrotullohej e rrotullohej parreshtur vetëm tek data e ekzekutimit, të cilën e dëgjoi teksa lexohej vendimi. Ishte dhjetë tetor e u kujtua se ishte ditëlindja e tij. Atë ditë do të mbushte tridhjetë e shtatë vjeç. Papritmas me një qartësi të jashtëzakonshme kujtoi atë ditëlindjen e bukur të dikurshmen kur mbushi njëzet e pesë vjeç dhe ishte me gruan e parë Merin, oh, sa i lumtur pat qenë atëherë. Sa i lumtur! Po bija e tij Xheki, atje në Angli, vallë a do ta merrte vesh ndonjëherë se cilin kishte baba? Po tre fëmijët e tij të mjerë në Shqipëri çfarë kujtimi do ruanin për të? Tani nuk po duronte dot më, donte që jeta e tij të mirrte fund sa më parë. Njëri prej ushtarakëve që ndodheshin aty, pas një shenje që i bënë, goditi fort me çizmen e tij të zezë stolin ku ishin mbështetur këmbët e të burgosurit. Stoli u rrëzua. Trupi i tij u zgjat fort. këmbët e tij skeletike u munduan të preknin tokën, por më kot. E lanë të varur te ajo degë e vidhit për tri ditë me radhë që ta shihnin dhe të tmerroheshin të gjithë fëmijët e shkollave, fshatarët e katundeve rrotull, naftëtarët, të cilët e patën dashur shumë. Këta të fundit kalonin afër vendit ku ndodhej ai kinse indiferentë e shihnin me sy të tharë prej lotëve, por zemra brenda kraharorit u pikonte lot gjaku. E lanë të varur për të lemerisur të madh e të vogël, jo vetëm në Kuçovë, por në mbarë Shqipërinë për ta bërë sa më të qartë se ky ishte pushtet i komunistëve, pushtet i vendosur me zjarr pushkatimesh, internime në masë, sekuestrime pasurish. Ishte koha kur u vranë thuajse të gjithë burrat që ishin martuar e kishin sjellë në Shqipëri gra të huaja.
Pasi e lanë tri ditë të varur tek dega e vidhit, persona nga policia thirrën Kurrizon, karrocierin e qytetit. Ai e kishte emrin Thimi, pat lindur normal si të gjithë fëmijët e tjerë, por i kishte dalë kurrizi teksa ishte djalë i vogël një të premte të zezë në javën e Pashkës së Madhe kur po zvarritej brenda në kishë poshtë një tryeze mbushur me shandanë e qirinj, që simbolizonte rrugën e mundimshme të Krishtit drejt vdekjes duke mbajtur në krahë kryqin në të cilin do ta varnin. Ndërsa fëmijët po zvarriteshin poshtë tryezës, njëri nga djemtë u pengua dhe e goditi Thimin fort në shpinë me këpucë. Nuk u mjekua, nuk vajti tek doktori, Thimi ishte djali i vetëm jetim i një gruaje ardhur nga fshati, e cila lante me pagesë rrobat e naftëtarëve. Pra, ky Kurrizo e mbarti me karrocën e tij, që e tërhiqte një kalë i kuqërremtë kockëdalë, i shoqëruar nga dy policë dhe ashtu e hodhën tek Përroi Lapardhica pa e kallur në dhe.
Në ditët e mëvonshme sa herë që fëmijët e punëtorëve të naftës shkonin për të luajtur tek Përroi Lapardhica, nënat e tyre i porositnin buzëdridhura:
“Kujdes, se aty është Rizai!”
Marrë nga Muri i fb i Meri Lalaj, 15 tetor 2018