Rrethimi i parë i (1474) dhe i dytë i Shkodrës (1478-1479)
nga Gjerak Karaiskaj:
Rrethimi i parë i Shkodrës (1474)
Shkodra ishte një nga kështjellat më të rëndësishme të Shqipërisë nga ato që kishin mbetur akoma pa u pushtuar nga turqit, por njëkohësisht një nga më të mbrojturat si nga natyra, ashtu edhe nga dora e njeriut. Një historian venecian bashkëkohës e quan atë «kryefortesë e gjithë vendit». Pas zotërimit të kësaj kështjelle dhe të krejt Shqipërisë, turqit do t´i kishin duart të lira për t´u hedhur në bregun tjetër të Adriatikut për të pushtuar Italinë. Sulme spontane kundër qytetit të Shkodrës ishin bërë shpesh nga turqit, por rrethimi i parë iu vu në maj të vitit 1474. Për pushtimin e Shkodrës u dërgua bejlerbeu i Rumelisë, Sulejman Pasha, me një ushtri prej 80.000 vetësh dhe me 1.000 gamile të ngarkuara me bronz. për të derdhur në vend topat. Popullsia e fushës ishte strehuar në vende të mbrojtura, ndërsa në qytet ndodheshin 6.000 banorë në numrin e të cilëve përfshihej dhe garnizoni prej 2.000 luftëtarësh. Përpjekjet e venecianëve, për të ndihmuar të rrethuarit me anë të flotës, nuk patën rezultat. Për të penguar flotën e tyre, turqit ndërtuan një urë përmbi Bunë, ndërsa në pjesët më të ngushta të lumit, gjatë rrjedhës së poshtme të tij, hodhën trarë, duke prerë pemë nga të dy brigjet. Nga ana e tyre, mbrojtësit kishin marrë masa për të përballuar një rrethim të gjatë. Në qytet ishte grumbulluar një sasi e madhe drithi dhe me kafshë barre u soll ujë.
Përpara fillimit të sulmit turqit përgatitën disa topa të një kalibri shumë të madh dhe me to filluan të godasin muret e kalasë, derisa rrafshuan për tokë një pjesë të tyre. Por mbrojtësit, që kishin grumbulluar si më parë lëndë druri për një rast të tillë, morën një grumbull trarësh, të cilët i mbërthyen kryq e tërthor dhe pasi i ngjeshën në pjesën e brendshme me dhë e me balte, krijuan një pengesë të fuqishme kundër sulmit të armikut. Pas kësaj, turqit qëlluan me bombarda muret rrethuese e shtëpitë e qytetit dhe, pasi krijuan shumë të çara, u hodhën në një sulm të përgjithshëm, që zgjati pa ndërprerje gjatë gjithë natës. Për të mos u dhënë mundësi mbrojtësve që t´i manovronin forcat, duke i grumbulluar ato në disa pika, sulmi qe frontal dhe me një intensitet të njëjtë nga të gjitha anët. Por kalaja u mbrojt heroikisht nga banorët e garnizonit dhe asnjë nga armiqtë nuk mundi të futet në të. Në këtë sulm dhe me të tjerët, që u kryen gjatë rrethimit, u përdorën armë dhe mjete të ndryshme. Turqit, përveç shkallëve, përdorën disa shtaga me gremça hekuri, që ja lëshonin rojeve mbi mure, për t´i tërhequr poshtë. Mbrojtësit hidhnin rnbi armikun gurë të mëdhenj, enë balte të mbushura me gurë, si dhe gardhe të lyera me zift, të cilave u vinin zjarrin. Këto të fundit shërbenin jo vetëm për të djegur armikun, por edhe për të ndriçuar vendin natën gjatë sulmeve. Rrethimi zgjati tre muaj dhe turqit me gjithë armët dhe mjetet që përdorën nuk mundën të futen në qytet.
Ndërkaq, të rrethuarve filloi t´u mungojë uji, pasi gjatë gjithë atyre ditëve nuk ra asnjë pikë shi. Qyteti furnizohej me ujërat e shiut, që grumbulloheshin nëpër stera. Uji filloi të racionohej, duke i dhënë secilit dy gota ujë në ditë. Më vonë u jepej vetëm atyre që ishin të aftë për luftë. Kur më në fund u pastruan dhe llumrat e fundit të sterave, mbrojtësit vendosën të hidhen në një sulm të përgjithshëm mbi armikun. Ata i kishin vënë vetes si qëllim ose të hapnin rrugë ose të vdisnin me armë në dorë, pasi t´i kishin vënë zjarrin qytetit. Ky plan nuk u realizua, sepse, duke humbur shpresën për të marrë kalanë e Shkodrës dhe për shkak të etheve të malarjes që ishin përhapur në radhët e ushtrisë, më 17 gusht 1474, bejlerbeu i Rumelisë e hoqi rrethimin e pasi dogji kështjellën e braktisur të Danjës, u largua me gjithë ushtrinë. Gjergj Marula shkruan se nga mungesa e ujit dhe e ushqimeve vdiqën rreth 3.000 qytetarë shkodranë. Turqit u larguan me humbje të mëdha, që llogaritën me rreth 20.000 vetë. Pa u larguar mirë armiku, qytetarët u derdhën drejt lumit të Bunës, për të pirë ujin që e kishin dëshiruar për aq ditë me radhë. Shumë prej tyre pasi kishin qëndruar një kohë të gjatë pa pirë, ranë për tokë pa ndjenja. Historiani Hammer, lidhur me qëndresën heroike të Shkodrës, shkruante: “Qëndresë trimash, që nuk e gjetën ushtritë grabitqare osmane në Kroati, Karnie. Korinti, Stiri dhe Slavoni, e gjetën në Shqipëri, përpara mureve të Shkodrës”.
Sipas relacionit “Lufta e Shkodrës” të Gjergj Marulës të dt. 10 shtator 1474 dhe fjalimit panegjirik të Marin Beçikemit. Botuar tek M. Barleti. Rrethimi i Shkodrës, Tiranë 1967, (botim II).
***
Rrethimi i dytë i Shkodrës (1478-1479)
Për të pushtuar Shkodrën dhe disa qytete të tjera shqiptare, Sulltan Mehmeti II vendosi të vinte vetë në krye të së gjitha forcave të Rumelisë dhe Anadollit. Më 14 maj 1478, para Shkodrës u duk një pjesë e forcave turke me në krye bejlerbeun e Rumelisë, Daut Pashën. Pas disa javësh arriti me forcat e veta bejlerbeu i Anadollit dhe me l korrik vetë sulltani.
Kodrat dhe fushat rreth kalasë u mbushën me çadra deri në një largësi prej disa miljesh. Barleti dhe disa bashkëkohës japin një shifër prej 350.000 ushtarësh turq. Një numër shumë i madh devesh sillnin furnizimet, pajisjet e ushtrisë si dhe metalin për të derdhur topat. Në kalanë e Shkodrës ndodheshin 1.600 burra, që përbëheshin kryesisht nga qytetarët, një repart i vogël venedikas dhe një grup të rinjsh fshatarë. Kishte edhe gra e të reja të familjeve, që banonin brenda në kala.
Kuartieri i përgjithshëm i Mehmetit II u vendos mbi Kodrën e Pashës, sot Tepe, ndërsa ushtria i vendosi çadrat në rrëzë të kodrës dhe në fushë. Mbi kodrën e Pashës u ngrit një kullë e lartë druri për të drejtuar qitjen e artilerisë dhe për të parë luftimet, sidomos nga ana e portës kryesore ku ishte dhe terreni më pak i pjerrët dhe për pasojë më i lehtë për të sulmuar.
Për rrënimin e mureve u derdhën 11 topa të mëdhenj, gjashtë nga të cilët u vendosën në kodrën e Pashës, përballë hyrjes kryesore; një nga topat më të mëdhenj hidhte gjyle prej 1.200 librash dhe e quanin “Artileri e Sulltanit”, sepse, shkruan Barleti, “e kishin ndërtuar në emër të tij me zell e me mjeshtëri të rnadhe”.
Mbrojtësit, nga ana e tyre, duke parashikuar se muret do të rrafshoheshin nga artileria e rëndë e turqve, punonin pa pushim për të fortifikuar qytetin me ledhe trarësh e dheu.
Përveç sulmeve të vogla të përhershme turqit ndërmorën kundër qytetit dy sulme të përgjithshme. Më 22 korrik u krye sulmi i parë dhe më 27 korrik sulmi i dytë, i cili zgjati pa ndërprerje deri të nesërmen. Por të dy sulmet përfunduan me humbje të madhe dhe me disfatën e turqve, derisa ata hoqën dorë nga mendimi se mund ta merrnin Shkodrën me një sulm të drejtpërdrejtë. Përpara fillimit të sulmit të parë, turqit i rrahën disa ditë rresht me topa muret e kalasë, derisa ato u rrënuan në shumë vende. Barleti llogarit deri në këtë kohë rreth 2500 të shtëna artilerie dhe 120 të shtëna mortajash, prej të cilëve 10 predha me zjarr.
Mortajat ishin një armë tjetër e fuqishme, që përdorën turqit në këtë rrethim. “Këtë lloj topi, thotë Barleti, mund ta quajmë më tepër njëfarë mortaje, sepse është e gjerë dhe e shkurtër, me zgavër të thellë, me grykë të drejtuar lart dhe me bisht të ngulur në dhë, edhe lëshon një shugullim ose një ushtimë tamam si gjamë deti me stuhi…”.
Mortaja hidhte lart një gur të rrumbullakët me peshë 1.200 librash, i cili binte me një vrull e me një fuqi shumë të madhe.
Kjo armë e fuqishme përdorej jo vetëm për të rrafshuar banesat e për të bërë dëm në njerëz, por më tepër për të shkatërruar puset e sterat, me qëllim që të rrethuarit të mbeteshin pa ujë. Me mortaja hodhën mbi qytet edhe shtëllunga zjarri, për t´i vënë flakën qytetit dhe kur mbrojtësit do të merreshin me shuarjen e zjarreve, sulmi do të bëhej më i lehtë. “Ato shtëllunga, që mezi shuheshin, thotë Barleti, përbëheshin prej rrëshire, peshkvje, squfuri, dylli, vaji dhe prej elementesh të tjera të këtij lloji, të cilat e ushqenin dhe e hapnin më tepër zjarrin dhe me të vërtetë, sapo binin mbi çati, menjëherë këto merrnin flakë. Këto shtëllunga e përshkonin ajrin me një fuqi e shpejtësi aq të madhe dhe me një fishkëllimë të tillë, saqë të jepnin përshtypjen sikur disa zëra së bashku bërtisnin deri në kupë të qiellit, edhe linin mbrapa një si bisht të zjarrtë e të furishëm, që dukej si yll me bisht”.
Për t’i shpëtuar djegies së qytetit, mbrojtësit zbuluan ato shtëpi që kishin, çati me patavra druri dhe caktuan një grup burrash të fortë e të shkathët që të kujdeseshin për shuarjen e zjarreve.
Gjithashtu, mbrojtësit, duke parë se artileria turke shtohej dita-ditës, goditjet ishin të vazhdueshme dhe vihej në rrezik jeta e atyre që qarkullonin në kështjellë, vunë roje të vazhdueshme ne çdo anë të qytetit, në ato drejtime ku turqit kishin vendosur topat, për të vrojtuar dhe për të lajmëruar me anën e këmbanave popullsinë dhe garnizonin që të futej në strehim. Pas shumë goditjesh, kur nuk mbeti pothuajse asnjë vend i sigurtë për mbrojtje, u hapën për këtë qëllim disa galeri nën dhë. Pasi ishin rrafshuar në shumë vende muret e qytetit turqit u përpoqën të digjnin ledhet prej druri. Nga mortajat morën flakë pahitë në drejtim të Bunës, mirëpo zjarri u shua menjëherë nga mbrojtësit dhe pa pasur humbje.
Zjarri u vihej ledheve prej druri edhe me anë të pishtarëve që mbaheshin në duar nga grupe të vogla sulmuesish, të cilët, pasi afroheshin në largësi të përshtatshme, i hidhnin këto pishtarë përmbi ndërtimet prej druri. Për të larguar këtë rrezik, në anët ku turqit vinin zakonisht për t´i vënë zjarrin ledheve, u vendosën grupe të zgjedhura pushkatarësh dhe shigjetarësh, të cilët e qëllonin dhe e asgjësonin armikun, para se ky të hidhte pishtarët.
Pas një përgatitjeje të gjatë, që synonte në rrënimin e fortifikimeve, djegien e ledheve prej druri, në shkatërrimin e banesavs dhe sterave, në dëmtimin dhe asgjësimin e pjesshëm të mbrojtësve si dhe në lodhjen e kundërshtarit, turqit, më 22 korrik, filluan sulmin e parë të përgjithshëm.
Para sulmit u afruan një sasi e madhe balistash e katapultash, me qëllim që të rrethuarit të goditeshin nga një sasi e madhe gurësh. Veç tyre u përgatitën me shumicë penda e trina, në mënyrë që ushtarët turq të mbrojtur prej tyre të mund t´i afroheshin sa më tepër mureve të kështjellës, ndërsa hendeqet mbrojtëse u mbushën me gurë dhe lëndë të çfarëdoshme, për të lehtësuar kalimin e sulmuesve.
Beteja u zhvillua në të gjitha anët e qytetit, por kryesisht para portës kryesore, ku u zhvilluan luftime trup me trup. Turqit shumë superiore në numër, kishin mundur t’i kapërcenin të gjitha vështirësitë dhe të arrinin deri tek ajo portë.
Mbrojtësit, me një trimëri të paparë ndonjëherë, me gjithë humbjet në njerëz mundën t´i zbrapnin sulmet e njëpasnjëshme të turqve kundër kësaj porte që, megiithëse gjysmë e rrënuar nga bombardimet me artileri, ishte çelësi i krejt kalasë. Aty u dërguan vazhdimisht reparte të freskëta të rezervës, që qëndronin në gatishmëri në sheshin qendror të qytetit, për të shkuar në ndihmë aty ku e lypte nevoja dhe pasi nuk mjaftuan ata, për të ndalur sulmin, u ngritën të sëmurët e të plagosurit.
Gjatë këtij sulmi, kundër armikut u përdorën armë të ndrvshme; përveç shigjetave, pushkëve, skorpionëve dhe bombardave u hodhën gurë të mëdhenj, trarë me majë të mprehtë, u rrokullisën shtamba me gurë e barut si dhe vorba të mbushura me gëlqere. Shtambat lyheshin me vaj, zift e rrëshirë e u vihej flaka. Gjithashtu u hodhën Bardhë të lyera me zift të ndezur. Veçanërisht zjarri i dëmtonte dhe i tmerronte armiqtë. Nga dalje të fshehta të hapura në shkëmb të gjallë, të cilat kishin për qëllim të mbronin hendekun, të rrethuarit qëllonin vazhdimisht, duke i shkaktuar dëme të mëdha armikut. Punët përgatitore kryheshin nga gratë, bile në çastet vendimtare ato luftuan përkrah burrave duke treguar shembuj të lartë heroizmi.
Gjatë gjithë sulmit, artileria e armikut vazhdonte të qëllonte, pa marrë parasysh se dëmtonte dhe trupat e saj. Për të treguar se sa e fuqishme ishte ajo, mjafton të përmendim faktin se nga një gjyle guri gjetën vdekjen 18 vetë.
Sulmi i dytë i përgjithshëm i turqve, më 27 korrik pati të njëjtin fat, dështimin e plotë të tyre. Ai vërtetoi gjithashtu se Shkodra nuk mund të merrej me forcën e armëve.
Pasi po afrohej vjeshta dhe stina nuk lejonte që një ushtri kaq e madhe të kalonte dimrin në fushë të hapur, sulltani me një pjesë të ushtrisë u largua, pasi kishte pushtuar më parë kalanë e Drishtit dhe të Zhabiakut. Për të vazhduar bllokimin dhe për ta detyruar qytetin të dorëzohej me anë të urisë, u la një forcë e mjaftueshme. Përpara largimit të sulltanit u përdor dhe një mjet tjetër për të mposhtur të rrethuarit: 300 robër të zënë në Drisht u therën para mureve të kështjellës, por edhe kjo masakër nuk e mposhti guximin dhe trimërinë e shkodranëve. Rrethimi vazhdoi dhe për një kohë të gjatë, derisa, më 25 prill të vitit 1479 u ratifikua në Venedik paqja e nënshkruar në Kostandinopojë midis Perandorisë Otomane dhe Venedikut. Sipas kushteve të kësaj paqeje, Venediku detyrohej t’i njihte sulltanit zotërimin e Krujës, Shkodrës dhe qyteteve të tjera, që kishte humbur gjatë kësaj lufte, ndërsa banorët e Shkodrës do të liheshin të lirë të largoheshin, po të donin, me gjithë pasuritë e tyre.
Gjatë muajve të fundit të bllokimit, të rrethuarve filloi t’u mungonte ushqimi. U përdor për ushqim çdo gjë e gjallë që ndodhej në kështjellë, deri dhe lëkurët ziheshin dhe haheshin, por edhe kjo torturë nuk i mposhtte të rrethuarit.
Nga të 1600 burrat që morën pjesë në mbrojtjen e qytetit, kishin shpëtuar të gjallë vetëm 450 dhe përveç tyre 150 gra. Asnjëri prej tyre nuk pranoi t’i nënshtrohej armikut, por më parë preferuan rrugën e hidhur të mërgimit.
“Kur armiqtë, – shkruan një kronist i kohës, – armiq të vërtetë e të pashpirtë, panë grumbullin e qytetarëve që në heshtje të zymtë po merrnin rrugën e mërgimit ashtu edhe gjendjen e mjerueshme të grave shkodrane, të cilat, përmes radhëve barbare tërhiqnin si shokë mërgimi fëmijët e vet që vajtonin, s´patën se si të mos mahniteshin dhe të mos çuditeshin për atë besnikëri e qëndresë…”.
*Sipas M. Barletit. Rrethimi i Shkodrës. Tiranë 1967, bot. II, dhe M. Beçikemit në të njëjtin botim.
*M. Beçikemi. Nga fjalimi panegjirik
Teksti i marre nga faqja e internetit: Radio Vatikani http://sq.radiovaticana.va