Rrugëve të mërgimit – Poezi nga Idriz Lamaj – nga Ernest Koliqi (1973)

Edhe Idriz Lamaj hyn në radhën e vjershatarve qi u përshkuen nëpër travajët tronditëse të Mbasluftës së Dytë Botnore. Pinjuell i nji toke qi gjimon nën peshën e nji krajate shekullore, bir i asaj Kosove ku gjindja në mal e në fushë fshajnë e dënesin të ngujuem në pamundësi me shprehë lirisht ndjesitë e veta të njimendta, Idriz Lamaj, në liri t’idhët të mërgimit, vajton fatin e vendlindjes po edhe të vetin. Ndjesive të ndrydhuna, qi nuk janë vetëm të tijat, por të mbarë nji populli ai u jep nji za të thekun, në të cilin vrull idhnimi, pezmi e pikëllimi rihen me lot malli dhe ambëlsohen disi me afsh dashunije për atdhé të braktisun. Dhimba për Kosovë e për Shqipni: ky leitmotiv në krejt veprën degëzohet në variacione të nduernduerta. Lamaj ban pjesë në brezninë qi nuk njef buzqeshje: botën e shef të mbështjellun në nji prask zi-katran, zi-thëngjill (natyra thëngjill) e prandej Zana e tij din vetëm të dishprohet (Tinguj dishprimi të mbyllun në muzën e vargut tim…)

Lindi e u rrit në nji mot ku stinët shtjellohen të vrugta. Namë e fjalë zëmrimi i shpërthejnë nga buza. Por kumbon në to edhe si nji jeh kushtrimesh burrnore. Nuk janë të tijat vargje ankimi të shterpë, përkundrazi duen të jenë nxitje me u kundërshtue tyranve dhe fatit qi padrejtësisht tyràjt i përkrahë në dhunim të lirisë e të drejtësisë së Njerzimit.

Jemi përpara nji kange me theksim luftarak. E nuk harron vjershatari se ka edhe popuj tjerë qi pësojnë nën kthetra regjimesh shtypëse e shqymbëse.

Sa më pëlqen shprehja: të bijtë e Hunjadit për hungarezët. Hungarezve vetë as të huejve nuk e besoj se u shkon mendja ta përdorin at shprehje. Lamaj, shqiptar, kujton, kur flitet për hungarezë, Hunjadin, mikun e përkrahësin e Skanderbegut. Dridhet nji ndjesi shqiptare sympathije e veçantë për hungarezët n’at shprehje.

Natyrisht vjershatari i ynë i ri këtu na paraqet pemët e para të kopshtit të vet letrar. Jemi të bindun, tue marrë parasysh kët fillesë të mbarë, se në vepra t’ardhëshme, qi presim, thematika e tij ka me u begatë dhe trajta ka me u hollue. “Jeta asht e shkurtë dhe arti shumë i gjatë!” – ka thanë nji qi i a dinte vlerën mundimit letrar. Neshtrashat a shenjet janë shum të mira. Shifet përpjekja me lëmue strukturën formale dhe me naltue rrafshin e përmbajtjes së vjershave. Vende-vende ndeshë lexuesi në vargje qi vrumulisin në rrahje flatrash me nji hov të papritun. Qe, ndonji shembull:

nji populli, ai u ep nji za të thekun, në të cilin vrull idhnimi, pezëm e pikllim.

E prap:

E në vjershën “Zyfnimi i zemrës” (f. 44) ku ngashërimi i mërgimit, qi na fryn zemrën të gjithë ne, imtohet me premi e thadrim:

S’ka si m’u tregue ma me pathos dhe me ritëm mà rrëmbyes gjendja e përditëshme shpirtnore e jona, qi kemi mendje e zemër përhera të gozhdueme në kujtim të njerzve qi lamë n’atdhé.

Letrarisht të shënueshme më duken tingëllimet Fillimi (f. 34) e Rrugëve të mërgimit (f. 36).

Qi Lamaj orvatet ta fuqizojë stylin e vet tue e pasunue fjalorin dhe qi e njef randësinë e leximeve të vlefshme shqipe dhe studimin e shkrimtarve të kulluet, na a dishmon përdorimi aty këtu i disa fjalve të zgjedhuna si për shembull: shqotë, vegulli, m’u krekue, skllaf, ullak, mraz, gjakim etj. Disa vargje ngjiten menjiherë në mbamendje e aty jesin:

Urojmë qi ky letrar i ri ta vazhdojë për s’mbari ecjen në shoqni të Zanës tue lanë mbrapa motet ku shtrëngohen grushtat, kafshohen buzët, sytë pikojnë lot, faqet skuqen e bahen gjak dhe të kapet në stinën ku të hapen dyert e shtëpive e të shtrohen, pranë votrave të përtrìme, tryeza jo ma për mysafirë të huej por për shqiptarë tekembramja të vëllaznuem në liri.

Zoti e premtoftë!

Vëll. 17 No. 9-12 (1973): Shêjzat

Faqe 395-397