Sadik Kaceli, Legjenda e Pikturës Shqiptare – nga Rexhep Polisi

Sadik Kaceli, Legjenda e Pikturës Shqiptare

nga Rexhep Polisi

Si rezistoi piktori i madh ndaj diktaturës
Nga atelietë e Parisit tek golgota shqiptare

-Ky shkrim është botuar në gazetën “RD” 5 ditë pas ndarjes nga jeta të piktorit Sadik Kaceli (14 mars 1914 – 24 dhjetor 2000) – E publikoj në përkujtim të Mjeshtrin e Madh, me rastin e 110 vjetorit të lindjes së tij!

Kanë kaluar pesë ditë kur papritur mbylli sytë përjetë mjeshtri i madh i pikturës shqiptare, Sadik Kaceli, por në shtëpinë e tij ende vazhdojnë të vijnë njerëz për ngushëllim. Bashkëshortja e tij, Safia, djemtë Ermali dhe Buroni, vajzat Ina dhe Lumnika, dhe të gjithë njerëzit e tij të afërm, presin e përcjellin për çdo çast vizitorët e shumtë. Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Sadik Kaceli nuk ka qenë vetëm një mjeshtër i madh i pikturës, por ka qenë edhe një njeri i mirë, human dhe me zemër të madhe.
Shtëpia ku jetoi dhe punoi mjeshtri i pikturës shqiptare, Sadik Kaceli, ndodhet në katin e pestë të një pallati tek Ura e Tabakëve. Sapo futesh brenda të duket sikur je futur në një Galeri Arti mahnitëse. Pothuajse në të gjithë shtëpinë janë ekspozuar disa nga pikturat më të mira të mjeshtrit, por në njërën nga dhomat që ka shërbyer edhe si studio, të shfaqen befasuese disa piktura që rrallë i ke parë ndonjëherë.
Është mesditë dhe në familjen Kaceli ka vizitorë. Drita e pikturave të mjeshtrit të madh, të ekspoziara në muret e sallonit që shërben edhe si dhomë pritje, duket se e mposht hidhërimin e thellë që ka pushtuar gjithë të afërmit, por sidomos bashkëshorten e tij, Safinë. Nënë Safia ende nuk e beson se njeriu i saj më i dashur ka mbyllur sytë përjetë. Ajo qëndron në heshtje dhe herë-herë hedh sytë nga pikturat e ekspozuara në muret e shtëpisë. Ndërmjet veprave të tjera, në ballë të sallonit ndodhet edhe një autoportret i mjeshtrit të madh, punuar këto vitet e fundit. Aq mahnitëse dhe e realizuar është kjo pikturë, sa të duket se mjeshtri të flet përmes veprës së artit.
“Qyshkur jemi njohur, nuk jemi ndarë për asnjë çast, – thotë bashkëshortja e Sadikut, Safia. Ajo tregon se, – një herë unë e ngacmova me shaka duke i thënë se kush prej nesh do të vdesë më parë, por ai ma ktheu: Atë e di Zoti, vdekja është sekret”.
“Gjatë gjithë jetës ne kishim harmoni. Sadiku i donte shumë fëmijët dhe të moshuarit, ndërsa lulet i dëshironte pa masë. Ai kishte miq nga të gjitha sferat. Sadikut i pëlqente shumë të shetiste në natyrë, prandaj dilnim bashkë çdo paradite. Shpesh herë hanim jashtë dhe pastaj ktheheshim në shtëpi. Sadiku ishte shumë i ndjeshëm dhe këtë e ka shprehur edhe në veprat e tij. Kur shihte ndonjë njeri të këputur ai i jepte ç’t’i ndodhej me vete”, shprehet Safia.

Fëmijëria
Sadik Kaceli lindi më 14 Mars të vitit 1914, në një familje tiranase me tradita. Që në fëmijëri ai u dashurua pas pikturës, duke mos iu ndarë asnjë çast asaj. Krijimtarinë e tij Sadiku e nisi që në vitet e shkollës. Në kujtimet e tij Sadiku rrëfen se, si e nisi udhën e bukur dhe të mahnitshme të pikturës. “Pikërisht në fëmijërinë time të herëshme, në shtëpinë tonë, unë përfitova emocionet e mëdha e të pashlyeshme të njohjes me mrekullinë e pikturës. Një ditë pashë vëllezërit e mi që gjithë entuziazëm ngjyrosën një sipërfaqe të madhe të shtëpisë. Më kishte zënë gjumi dhe kur u zgjova u mahnita, duke parë pothuajse të realizuar Rrapin e madh të Tabakëve me ngyjra shumë të gjalla. Si një ëndërr e bukur që nuk shlyhet kollaj nga kujtesa. Kjo ngarje dhe kjo pikturë do të mbeshteshin si një mësim i madh që nuk do ta harroja kurrë”, – shkruan Sadiku në kujtimet e tij.
Në shkollën fillore do të ishte ora e vizatimit që do të përmbushte kënaqësinë e mjeshtrit të madh për pikturën. Mësuesi i njohur i Tiranës, Et’hem Tabaku do ta përgëzonte përpara klasës për vizatimin në dërrasën e zezë të Heroit Kombëtar, Skënderbeu. Që nga ai çast, Sadiku fillon të vizatojë gjithçka që i bënte përshtypje. Vizatimet e tij lënë mbresa jo vetëm tek moshatarët, por edhe tek mësuesit dhe më gjerë. Mjaft njerëz filluan të interesoheshin dhe të njihnin nga afër piktorin e vogël, por tepër të talentuar.
Pasi mbaroi shkollën fillore me rezultate të shkëlqyera, Sadiku fillon Shkollën e Mesme Teknike, (në atë kohë në Shqipëri nuk kishte shkollë vizatimi). Në Shkollën e Mesme Teknike, Sadiku tregon etje për dije dhe kulturë. Krahas pikturës ai lexon shumë dhe shumë shpejt arrin të mësojë gjuhën angleze, gjuhë e cila e ndihmoi shumë për përvetësimin e kulturës artistike. Megjithë ngarkesën e mësimeve në këtë shkollë, Sadiku ilustron gazetën e klasës dhe për këtë vlerësohet maksimalisht nga drejtori dhe themeluesi i Shkollës Teknike, Harri Fullc.

Rinia
Në vitin 1932, për fatin e mirë të piktorit të ri dhe të talentuar, në Shqipëri u hap “Shkolla e Parë e Vizatimit”. Sadiku, tashmë në moshën 20-vjeçare, bën kërkesë për t’u tansferuar nga Shkolla Teknike në atë të Vizatimit, kërkesë të cilën drejtori Fullc e mirëpriti me shumë kënaqësi, duke e uruar piktorin për rrugën e artit. Në Shkollën e Vizatimit, Sadiku mëson me zell pikturë, vizatim, si dhe lëndët plotësuese artistike.
Në këtë shkollë, Sadiku tregon aftësi si nxënës shembullor. Mësues të tij ishin piktori i njohur italian, Mario Ridola, drejtor i shkollës, si dhe Andrea Kushi, edhe ky themelues i shkollës, të cilët dhanë një kontribut të madh në zhvillimin e mëtejshëm të artit figurativ shqiptar.
Gjatë kësaj periudhe Sadiku krijon disa nga veprat e tij më të mira si potrete, që do të hynin në fondin e artë të artit shqiptar, si “Myzeqari”, “Portreti i Mixhës”, si dhe mjaft vizatime që u botuan në atë periudhë në shtypin e kohës.
Edhe pse në një moshë fare të re, Sadiku tashmë ishte bërë i njohur për veprat e tij, jo vetëm në Shqipëri, por edhe më gjerë. Përfundimi i Shkollës së Vizatimit në vitin 1936, do ta gjejë Sadikun në një krizë. Ai kishte shumë dëshirë për të vazhduar studimet e larta, por nuk kishte mundësi ekonomike. Megjithatë, ai nuk iu nda asnjëherë pikturës. Vizantonte dhe pikturonte papushim. Ndërkohë edhe leximit nuk i ndahej asnjëherë.
Nëpërmjet leximit të enciklopedisë britanike ishte njohur dhe admironte artistin e madh Henri Matisse, të cilit i dërgoi edhe një letër.
Në letrën që i dërgon artistit Matisse, Sadiku i kërkon që ta pranojë për të studiuar si nxënës i tij, por mjeshtri i përgjigjet se nuk mbante më nxënës dhe ishte tërhequr në Nicë, por i rekomandonte mikun e tij, artistin e mirënjohur Andre Lotte, i cili kishte një Akademi private të rëndësishme në Paris. Sadiku niset për në Paris, por për shkak të vështirësive të mëdha dhe për avantazhet që i krijon mjeshtri Lotte, preferon të studiojë në Shkollën Superiore të Arteve të Bukura të Parisit.

Studimet
Sadiku në vitin 1936, niset drejt Parisit për të filluar studimet. Po këtë vit, ai regjistrohet në Shkollën Superiore të Arteve të Bukura të Parisit. Pas dy vjetësh studimesh intensive në një konkurs me pjesëmarrjen e mbi 500 studentëve të pikturës, Sadik Kaceli del i pari duke marrë medaljen e artë, dhe iu dha e drejta për t’u emëruar student definitiv. Në kujtimet e tij Sadiku shkruan: “Atë ditë unë shkova me vonesë dhe konkursi kishte filluar. Megjithatë u futa në konkurs, por u ula në një vend të papërshtatshëm, isha në një distancë të ulët dhe të pjerrët me objektin që do të pikturonim, por me gjithë vështirësitë unë ia arrita të dal i pari, duke marrë përgëzimet e shokëve dhe të pedagogëve”.
Krahas studimeve në shollë, Sadiku regjistrohet edhe në atelienë e mjeshtrit Fernand Sabatte, laureat i Romës, bashkënxënës me Matissin, Raul, të mjeshtrit të madh Gustav Moro. Përveç ateliesë së Sabatte-së, Sadiku ndiqte jashtë programit studimet në atelienë e gravurës me profesorin e shquar, Dyko d’Lai.
Ashtu si studimeve për pikturë, Sadiku i kushton rëndësi të veçantë mësimit të gjuhës frënge, për të cilën ndihmohet edhe nga shokët e tij studentë francezë. Gjatë kohës së studimeve, në konkurset e zhvilluara studenti shqiptar Sadik Kaceli arrin të marrë edhe dy medalje të para dhe të dyta për vizatim dhe skulpturë.
Punimet e piktorit shqiptar ngjallin interes të veçantë në rrethet e piktorëve me emër në Francë si dhe për kritikët e artit, të cilët i kushtuan një rëndësi të veçantë veprës së tij. Pasi mbaron studimet në Paris, në vitin 1941, Sadiku edhe pse kishte mundësi të qëndronte në Francë, pasi ai ishte bërë shumë i njohur me veprat e tij, ktheht në Tiranë. Në vitin 1942 fillon punë si mësues vizatimi në gjimnazin e Tiranës dhe pas çlirimit të vendit më 1946, u bë pedagog në Shkollën Artistike “Jordan Misja”, ku shërbeu për rreth 30 vjet. Nxënësit e donin shumë dhe ai i inkurajonte duke i nxitur për të krijuar bukur.

Vepra
Pikturat e para me vlera artistike të Sadik Kacelit ishin: “Myzeqeja”, “Mixha”, “Portret Plaku”, etj., të cilat janë krijuar në vitin 1931. Sadik Kaceli ka marrë pjesë në të gjitha ekspozitat kombëtare të hapura në Tiranë, në gjininë e kompozimit, peisazhit, portretit dhe grafikës, gjini kjo ku ai ka dhe një numër të madh veprash grafike. Ndër më të arrirat veçojmë tablotë: “Kroi i fshtatit”, “Derdhja e lumit Erzen”, “Tarracat e bregdetit”, “Lufta për çlirimin e Tiranës”, “Naim Frashëri”, “Lëmi i Fshatit”, “Zeneli”, “Vojo Kushi”, “Vunoi”, “Piqerasi”, etj.
Pikturat e Kacelit shquhen për qartësinë e transmetimit të mesazhit, gëzimin dhe optimizmin për jetën. Peisazhet e tij pasqyrojnë natyrën e bukur shqiptare, të cilën ai e ka prekur dhe ndjerë në çdo cep të saj. Gjithë frymëzimin e lindur nga kjo bukuri e pashtershme ai e ka hedhur me penelin e tij në shumë tabllo, duke i ruajtur përjetësisht ato.
Në shumë ekspozita të hapura prej tij si kombëtare ashtu edhe lokale, piktori i madh Sadik Kaceli ka marrë shumë çmime, medalje dhe vende nderi. Ka marrë pjesë gjithashtu edhe në shumë ekspozita vetiake dhe të përbashkëta jashtë shtetit, si në Paris, Vjenë, Aleksandri, Athinë, Stamboll, Sofje, etj. Përveç tyre ai ka hapur dhe shumë ekspozita vetjake, ku veprat e tij kishin mundësi të paraqiteshin para artdashësve, të gjitha së bashku me një mesazh unik.
Në një ekspozitë të çelur në Ankara, Sadikut i vidhet njëra nga pikturat më të bukura, për të cilën atij i erdhi shumë keq, por nga ana tjetër vjedhja e pikturës tregoi edhe vlerat e mëdha të veprës së tij.
Vepra e Kacelit kishte përmasa universale, por ai u la në hije nga diktatura. Vetëm pas ardhjes së demokracisë, pikërisht në vitin ‘94, Sadik Kacelit iu dha titulli “Artist i Popullit”, titull që në fakt ai e kishte marrë prej kohësh nga populli. Ndërsa para pak muajsh, Sadik Kaceli për kontributin e tij të madh u shpall nga Bashkia e Tiranës “Qytetar Nderi i Tiranës”.
Familja e Sadikut është përndjekur nga regjimi komunist, një vëlla i është vrarë mizorisht në vitin ’51, për ngjarjet e ambasadës ruse, ndërsa një vëlla iu burgos në Maliq. Gjatë përndjekjeve i është ndërruar 14 herë shtëpia e banimit, por në asnjë rast Sadiku nuk kaloi në dëshpërim. Ai i thoshte gjithmonë bashkëshortes: “Durim”! – Dhe ne duronim, por me dinjitet…, – shprehet bashkëshortja e tij, Sofia.

Miqtë
Njëri nga miqtë më te afërt të Sadik Kacelit ka qenë liriku i madh, Lasgush Poradeci. Lasgushi shkonte pothuajse çdo ditë në shtëpinë e Sadikut dhe rrinin gjatë bashkë, duke biseduar për artin dhe për letërsinë. Bashkëshortja e Sadikut tregon se, “kur vinte Lasgushi, Sadiku sikur gjallërohej më tepër. Ata qëndonin gjatë të dy dhe në biseda merrja pjesë edhe unë. Lasgushi e donte shumë Sadikun, por edhe Sadiku e donte Lasgushin”.
Safia tregon se, Sadikut i ka mbetur merak i madh që nuk mundi t’i bëjë një portret Lasgushit. “Kohët e fundit të pleqërisë Lasgushi po vinte më rrallë në shtëpinë tonë, – thotë Safia, – Një ditë Sadiku i shkoi në shtëpi për t’i bërë një portret, por Lasgushi ishte i sëmurë dhe i kishte thënë ta lemë për një herë tjetër. Më vonë Lasgushi vdiq, ndërsa Sadikut i mbeti peng që nuk arriti të bëjë portretin e tij…!”.
Edhe shkrimtari i shquar Ismail Kadare ka qenë njëri nga njerëzit më të dashur të Sadikut. Dashuria ndërmjet tyre ishte e ndërsjelltë. Veprat e tyre kishin zgjuar interes jo vetëm në Shqipëri, por edhe në disa shtete të botës. “Sadiku është takuar një herë në Paris me Ismailin dhe kanë biseduar gjatë”, thotë Safia.
Miqtë e Sadik Kacelit janë të shumtë në numër dhe është e pamundur të përmenden në një shkrim gazete. Ai kishte miq nga të gjitha shtresat. Vepra e tij e kishte bërë të njohur dhe mjaft të dashur me njerëzit.

Letërkëmbimi
Dukë qenë një mjeshtër i pikturës, Sadik Kaceli kishte dhe një korrespondencë të pasur me mjaft artistë të shquar si brenda dhe jashtë vendit. Gjatë kohës që studionte në Paris, Sadiku i dërgon një letër bashkënxënësit të vet të Shkollës së Vizatimit, Llazar Nikolla, ku ndër të tjera i shkruan: “Këtu mësimet jepen nga profesorët më me famë. Luvrin e kam afër dhe shkoj tre herë në javë, dhe jam dashuruar pas “Venusit” të Milos, “Vitores” së Samatrakos, “Xhakondës”, “Virgjëreshës me Krishtin” të Salarios e shumë vepra të tjera. Po ashtu pas Matissit, Sezanit, Van Gogut, Valmëkut, Utrillës, Gogenit, Sinjakut, Sëras, të cilët i admiroj sa edhe artistët e vjetër…”
Albert Mylfë, piktor, artist kavalier i Legjionit të Nderit, pasi merr disa punime të riprodhuara nga Sadik Kacli, i shkruan atij një letër përgëzimi.
Ja si shkuan Mylfë ndër të tjera Sadikut: “I kam çmuar së tepërmi pikturat e tua. Ato janë të cilësisë së mirë dhe unë kam rigjetur në to ndjeshmërinë dhe cilësinë e lartë të paletës tënde. Jam i lumtur që konstatoj se ajo që bën shoku im i ateliesë, tregon përfitimin e madh që ka marrë nga mjeshtri ynë, Sabatte”.
Ndërsa Moris Verdie, piktori i shquar në Francë, i shkruan: “Çmoj peisazhet tuaja të Drilonit, Vlorës, buqetën e bukur dhe që korrespondon shumë mirë me krijimet aktuale që bëhen në Paris”.

***
Sadik Kaceli nuk ka qenë vetëm një piktor i madh, por ai ka qenë edhe një muzikant i mirë. Sapo ai përfundonte një pikturë të bukur, merrte mandolinën dhe krijonte nota muzikore që i buronin nga shpirti.
Vajza e tij e madhe, Ina, tregon: “Një natë isha duke fjetur kur dëgjoj si nëpër ëndërr një muzikë të ëmbël, që nuk e kisha dëgjuar ndonjëherë. Çohem nga gjumi dhe gjej babain duke i rënë mandolinës. E mahnitur e pyes babin se ç’muzikë ishte ajo, por ai më përgjigjet se as vetë nuk e di, por më buroi tani nga shpirti”.
Mjeshtri i pikturës shqiptare, Sadik Kaceli mbylli sytë përjetësisht, por ai la pas një vepër dinjitoze dhe me vlera kombëtare. Sadiku la pas një brez piktorësh që kanë mësuar prej tij. La pas fëmijët, nipërit dhe mbesat e tij. Tre nga fëmijët e tij, Buroni, Ina dhe Lumnika, i janë kushtuar pikturës dhe kanë marrë talentin nga babai i tyre. Vajza e vogël, Lumnika, ka hapur edhe një ekspozitë në Holandë ku edhe jeton me familjen.

(Rilindja Demokratike – Nr. 2727, 28 dhjetor 2000, fq. 8 – 9)

Related Images: