Sfidë ndaj çdo humbjeje, tragjedie e frike n’emër të besimit…
nga Emrije Krosi
shënime për librin “Mrí Dedja e Merrnaçajve” e Jozef Radit
Në librin e rrëfimeve, “Mrí Dedja e Merrnaçajve, – Zonja e hekurt me shpirtin florini”, me rreth 400 faqe, sjellë nga Shtëpia Botuese “Jozef”, shkrimtari dhe gazetari, Jozef Radi, sjell para lexuesit, jetën e Mrì Dedes, një vajzë e mbetur jetime qysh pesë vjeçe. Bijë nga fisi i Bajrakatarëve të Vuklit, në Kelmend, e rritur nga gjyshja dhe martuar ende fëmijë në fisin e Merrnaçajve.
Mënyra e rrëfimit në vetën e parë/ tretë, përrok gjithë rrokadën e dy familjeve:
-së pari: asaj të familjes së Bajraktari (ku Mrìa lindi, e mbeti jetime pesë vjeçe)
-së dyti: asaj të familjes Merrnaçajve, (ku ajo u martua ende fëmijë, e më pas u arratis në Malin e Zi).
Rrëfimi i Mrìsë, për atë vajzën e vogël, që e detyruan ta braktisë shkollën, e të rritet nën hijen e gjyshes së saj, pasi ka parë me sytë e saj gjithë mënxyrat e fatit, duke kaluar mespërmes ferrit dantesk të komunizmit.
Mënyra si ajo rrëfen dhe si është ndërtuar ky libër, ku përmes kujtimeve të Mrìsë e bashkëshortit të saj, Marashit, “shihet” pejzazhi i atyre viseve të egra e të virgjëra, ku gratë për hir të zakoneve dhe rregullave të ngulitura, bënin një jetë të mbyllur e mbetën të pashkolluara, po që nuk “ia shterrën” dot gëzimin dhe mirësinë e jetës, tashmë të mohuara jo nga fati, por nga djajtë i zinj të komunizmit.
Martesa e saj tek Merrnaçajt, arratisja drejt Malit të Zi, më pas në Itali e së fundi në Amerikë, ku së bashku me vështirësitë e emigracionit e të përshtatjes me “zakonet” e reja, Mrìa ndesh në humanizmin e atyre njerëzve “të huaj”, duke mos harruar asnjëherë tmerrin, urrejtjen dhe përndjekjen e njerëzve të saj, në atdheun mjeran, të udhëhequr nga Luçiferri. Mrìja, përveç karakterit të saj të fortë si malësore kelmendase, jeton vazhdimisht me dhimbjen për familjet e saja, të ndara përjetësisht mes Shqipërisë komuniste dhe Amerikës si “toka e premtuar”.
Libri evokon shkatërrimin e kanunit dhe “bajraktarizmit”, si armiq për vdekje të pushtetit komunist, e ku shpërfaqet madhështore tradita e lashtë kanunore e bajraktarizmit, e ku vetë fjala bajraktar – nga turqishtja, do thotë flamurtar, {historike = kreu i bajrakut, organizmi fisnor në disa zona të Shqipërisë, që drejtonin bajrakun në bazë të kanuneve patriarkale}. Gjithnji harrohet se Bajraktarët ishin rregullatorë të jetës dhe organizimeve fisnore në Malësinë e Veriut, aty ku thundra e mushkës bënte xixa në strallin e fortë, ku pushtuesit nuk mundën të shkelnin e sistemi komunist, po kërkonte të shkulte edhe rrënjët e fundit të qëndresës malësore. Regjimi i qe vërsulë si bishë Kelmendit për të:
-thyer karakterin e fortë të malësorit edhe “kodet e vjetra” të jetës në Malësi,
-për ta çrrënjosur besimin në Zot e për t’i zhbërë doket e zakonet e tyre të lashta,
-për ta skllavëruar e gjunjëzuar qëndresën dhe për ta thyer besën e mikpritjen e malësorit,
-për të zhdukur çdo trashëgimi etniko-kulturore të rrënjosur në shekuj në ato male.
Sado e vështirë e tragjike ishte saga e dy familjeve të Mrisë, ajo e Bajraktarëve dhe ajo e Merrnaçajve, çastet kur familja qetohej nën amzën e âmël të dàshnisë, në atë strehë ku luluan sumbullat e vogla të buzëqeshjeve të Mrisë, në atë tokë të bekuar të Amerikës, ku familja e tyre e madhe përreth sofrës së mallit e ngjyente sa herë bukën në shllinën e lotëve, dhe ashtu e strukur nën krahët e Jezusit, mijra xixëllonja, ia mbushën netët e paqta si një peshtaf të madh malli e besimi, shprese e mungese, harrese e dhimbjeje, duke ia çelë derën e ardhmërisë me çelsin e zemrës, ndaj atij regjimi (të dreqit të mallkuem), ku siç shprehej Prof. Sami Repishti, se: “komunizmi si ide dhe praktikë vret elitën, keqtrajton mesatarët dhe ngre në qiell inferiorët…”, Mrìa do të sfidojë çdo humbje, çdo tragjedi e çdo frikë në emër të besimit, në emër të Atit të Birit e Shpirtit të Shenjtë, në emër të Jezu Krishtit!
N’ato çaste të jetës bashkëshortore me Marashin, nën mbulesën e hirëshme të kujtimeve: “diku jam me Marashin, tue kuvendë me të për tana t’kqijat e t’mirat e nji jete që i kem kalue bashkë, tue iu sjellë botës rrotull…”, me “t’folmen e venit”, apo siç ka shkruar dikur, Dante Aligieri: “vulpus populus”, Radi, ka shkruar më së shumti një roman se sa një monografi.
Të mahnit, jo vetëm rregullsia e shkrimit, por edhe struktura artistiko-letrare e këtij libri, ku herë-herë ngjason me librin autobiografik të Petro Markos, “Retë dhe gurët”. Por, shkalafitja e mijra copave të hijeve të zeza, plagët e nderura në diellin e tbanave të bjeshkëve, mbuluar me blegërima qengjash e cicërima zogjsh, nën mantelin përhim të kujtesës së tre brezave të Merrnaçajve, që janë krenarë për prejardhjen e tyre të lashtë të tokës Iliro-Dardane të Kelmendit, e sot një ndër vendet më atraktive për turistët e huaj. Një natyrë e mrekullueshme, ku ende jetojnë Orë e Zana si Mrìa e shumë Mrì të tjera malësore, që shpesh mbetën kampeve e burgjeve komuniste, apo rrugave të botës së madhe, që u rritën n’ato vende të bekuara me bukuri përrallore, njashtu si në Eposin epik të maleve shqiptare.
Urime, Jozef Radi!