Si u njofta me Martin Camajn
nga Primo Shllaku
Heshtja prek qiellin me dorë
E ti atje mbi kodër të blerueme
njeh gjurmët e diellit n’për qiell.
martin camaj
Deri në fillimet e vjeteve ’90 nuk kisha marrë ende në dorë qoftë edhe nji varg të Camajt.
Gjatë vjeteve të shkollës së naltë 1966-1970 asnjiherë e askush s’na e kishte përmendë Martinin as për kureshtje, as rrethue me atë tisin e zi të kundërshtarit, as me ironinë e cinizmin, me të cilin përmendeshin ndër leksione figura të artit jozyrtar. Rreth qenies e veprës së tij nji heshtje e plotë, nji mosllogaritje e plotë, nji vorrosje në beton si ndër filmat për mafien, ku drejtsisë, për me gjetë provat, i duhej me shembë nji qytet miliardash të posandërtuem. Kisha ndigjue në shtëpinë time vargje të tillë si: Lahuta pushon në tra/ pse mixha vdiq ka mot/ e nipat s’dijnë me i ra.
Kujtoja se kta vargje, gjithsesi përshtypës, ishin të ndonji poeti të Mbasrilindjes dhe, ndoshta, për faktin se më dukeshin pak si heroike, ashtu me “lahutë” e me “mixhë” siç ishin, nuk qeshë ndalë kurrë me pyetë se cilin kishin për autor. Vonë, me hapjen e Shqipnisë e me qarkullimin e veprës së tij, saktsova autorsinë e vargjeve të masipërme dhe fillova zbulimin e veprës së tij.
.
Takimi im i dytë me poetin
Nëse nuk më rrenë kujtesa, në fillim të verës së vjetit 1978, bâheshin zgjedhjet administrative dhe ne, msuesve, na u dha urdhni i premë me fjetë në fshat për ndihmë që të zhvilloheshin sa ma normale zgjedhjet. U caktova me detyra në shkollën e Prekalit, ku edhe shërbeja prej 4 vjetësh. Shkolla ishte qendra kryesore e votimit. Prekali ishte fshat i vogël e lista e votuesve nuk i kalonte të 70 vetët.
Punët i kreva shpejt, e atë të shtunë mbasdite, i vetëm siç isha nëpër shkollë, nuk po më ecte kurrsesi ora. Kutitë e votimit ishin vendosë në drejtori që ishte dhoma ma e rregullt e ma e mobilueme. Çukurmoja poshtë e nalt tavolinës, kalova te raftat që mbanin arkivën e amzat e shkollës. Regjistra të mdhej, me cepat e tutluem, të përthyem e të zverdhun prej kohës, mbanin mbi ballinë nga nji katror të rjepun letre dhe nji katërshifërsh me numra vjetësh.
U ngjita ndër vjete dhe u ndala te 1947, vjeti kur kisha lé unë. E mora në dorë dhe e shfletova. Lexova disa emna nxansish t’asaj kohe, nji pjesë e të cilëve ishin të mdhej në moshë dhe njofta disa prej tyne. Vjeti 1947, kishte qenë vjeti i hapjes së shkollës së Prekalit. Shënimet në amzë ishin të bame me penë metalike e me bojë të blertë. Dhe kudo nënshkrimi ishte M. Camaj. Pa zor konstatova se shkrimi në regjistër ishte i nënshkruesit.
Më la përshtypje se shkrimi ishte bukurshkrim. Nji shkrim i gjanë, i rregullt, i qetë. Ndonji larzim stoliste shkrojat e mdha si “P”-n ose “S”-n, kurse tjerat ishin të thjeshta, standart, sidomos të voglat. Dallohej kjartë se të zotin e shënimeve, të shkruemit nuk e lodhte, përkundrazi ndihej epshi prej balerine i penës së tij që kalonte nga shkroja në shkrojë pa ndërpremje, pa njoftë ngërç a ngurrim. I tërhequn fillimisht prej bojës së blertë të shkrimit e mandej prej sqimës gati prej zonjushe të shkruesit, bana lidhjen se ky M. Camaj duhet t’ishte msuesi i parë që kishte hapë shkollën në fshat. Ma vonë mora vesht prej prekalorëve se Martini kishte hapë shkollën i pari në fshat dhe se vjetin e dytë, sëbashku me nji prekalor moshatar, të birin e Gjelosh Kushit, kishin dalë “komitë” në malin e Cukalit, kishin ndêjë atje disa javë dhe mandej kishin “thye” kufinin e kishin… “humbë”.
Në kët çast që po flas, unë s’njifja as edhe nji varg të Martinit, bile s’mbaj mend se e dija as për vjershtar.
.
Takimi im i tretë me poetin
Kohëdreke i nji dite fillimprilli, andej kah fundi i vjetëve ’70. Kisha mbarue msimin (gjithnji në shkollën e Prekalit) dhe, mbasi kalova urën mbi Kir, dola në rrugën e madhe për me pritë makinë. Te nji patalok i vogël që i sillte shpinën erës, e ulun mbi nji gur rrasik, po rrinte Mrika. Në të zeza prej nji jazi të rishtë, me duert e vendosuna mbi prehën e shaminë e shtrëngueme fort për krye që lente të shquhej kafka e saj e imtë, ajo po rrinte e palvizun, me sytë e hjedhun kah ajo copë rruge e drejtë që mbaronte te kthesa. Sa më pa, u ngrit e, me dorën e majtë të vendosun lehtsisht diku midis barkut e zemrës, më përshndeti me nji të shtrënguem dore. “Çfarë po ban? – e pyeta. Po nxehesh në diell?”
U ula edhe unë pranë saj e zumë bisede. Në nji shêj kohe, pa kurrfarë lidhje me rrethanën e fjalët paraardhëse, më thotë: “Kam pasë edhe unë nji vlla msues, bash n’atë shkollë ku je ti.”.
“Ku âsht tashti?” – e pyeta me interesim.
Çoi dorën e thatë, e tundi në erë, nji ngashrim i zbutun ia tundi gjoksin, fshiu instiktivisht hundën dhe e uli dorën përsëri mbi gjû. Hodhi vështrimin te rruga dhe kryet iu drodh lehtë. Ajo kishte marrë pozën e vet fillestare. Gjymtyrët e saj u palitën edhe nji herë mbi njena tjetrën, a thue se eshtnat e saj ishin të lakueshme. Në atë pozën e vet të papritun por hijerandë, ajo m’u duk nji sfinks i vogël shtëpiak, i butë e paqsor, por tmerrsisht i pazbërthyeshëm. Rashë në heshtje të gjatë. Me ton zani të studjuem e me butësi e ngacmova prap:
“Ku ndodhet tashti ai njeri?”.
Grueja doli prap prej gjendjes së saj të mpimjes, shlidhi duert, më pa në sy e më buzëqeshi me pahir, tue zbulue dhambët e saj të rrallë e të rralluem.
“Âsht i humbun…” – tha pa e shue buzëqeshjen, “i humbun…”. Dhe tundi përsëri dorën e thatë në erë.
“Si? Si?… I humbun?” kambëngula pa dashtë m’e lanë që të mbyllej edhe njiherë në at qëndrimin e saj prej sfinksi. Rrudhi buzët e u mundue të me skjaronte:
“Paj, i humbun, veç… i humbun për vedi…”
Dhe, si të zgjohej e alarmueme se kishte folë ma shumë se duhet, u çue në kambë, shtroi me duert kërcitëse rrobet e saj të zeza, u fal me mue e hyni te shtegu që e çonte te shpia.
Mrikë Kolja e Kolë Camës ishte bash e motra e Martinit.