Stolat e humbur të Pasha Limanit
nga Avis Gjyshja
Kur Kapiteni Igor Kirilloviç Kurdin, drejtues i klubit të nënujsave të Saint Petersburgut në Rusi, komenton në postimet tona të facebook-ut, unë i marr komentet e tij si përshëndetje për ne ish nënujësat shqiptarë. Dhe po njëlloj, më vjen mirë, kur edhe të tjerë nënujsa të kombësive të huaja, na shkruajnë e na thonë se të gjithë ne, pavarësisht racave e shteteve, i përkasim të njëjtit “brotherhood”.
Kujtdo që i jepet rasti të vizitojë Pasha Limanin e sotëm, besoj, se më shumë se për çdo gjë tjetër kërkon që të shohë diçka nga gjurmët e harruara të nënujësave të dikurshëm. Por atje nuk ka cicerone, as ndonjë muze dhe gjen fare pak njerëz që mbajnë mend ndonjë emër nënujësi e që mund të thonë diçka rreth tyre. Dhe kjo jo se kanë kaluar shekuj apo se ka njerëz pa emra, por thjesht sepse askush nuk ka ngè të merret me gjëra që qenë e nuk janë më. E vetmja gjë që të kujton kohërat e dikurshme është një nëndetëse gjysëm e kalbur që rri lidhur në bankinë që prej shumë vitesh e në të cilën nuk mund të futesh dot.
-Nuk ke se çfarë të shohësh brënda! – të thonë – Nuk ka as ndriçim dhe as aparatura se ja kanë vjedhur që prej kohësh.
Ndërsa vetë ne ish nënujësat që jemi akoma gjallë, vazhdojmë e kemi mall për vitet që harxhuam atje. Ka raste kur evokimet tona përgojohen si nostalgji për sistemin e shkuar, por për mua që nuk hyj ndër dashamirësit e atij sistemi, ato janë thjesht diçka nga pjesa e mirë e natyrës njerëzore. Është malli për shoqërinë që kishim dhe dhimbja për ëndërrat e humbura e sakrificat e bëra, që na bëjnë të kthehemi sa herë mundemi në Pasha Liman.
Duam shumë të shkojmë më shpesh, por edhe nuk mundemi. Dikush si puna ime se është larg në kurbet, dikë se rregullat e territorit të bazës nuk e lënë të hyjë dhe për shumicën sepse paratë e pensioneve janë aq të vogla sa nuk mjaftojnë as për ilaçe e ushqime dhe jo më të ngelet ndonjë lek që t’ju mundësojë ndonjë vizitë në Pasha Liman.
Edhe mua vetë më ndodhi që të rikthehesha shumë vonë në Pasha Liman. Gjëra të vogla e të mëdha, fytyra shokësh që nuk ishin më, vënde, gurë, pemë, objekte, efekte dritë hijesh, zhurma dallgësh e aroma të ndryshme e bënin çangën time të dhimbjes të gjëmonte brënda meje. Hoteli i braktisur i beqarëve më kujtoi kohërat kur ne murgjit e asokohëshëm të atij gjiri, harxhonim copat e jetëve tona të mbyllur aty. Kujtova darkat kur nga dritaret e tij shihja gjithë trishtim hënën që derdhte përrej të verdhë drite mbi mjegullat e gjirit, nëndetëset që nuk flinin kurrë dhe siluetat e përgjumura të maleve pasqyrimet e të cilëve nxinin në ujrat e gjirit. Menca, komanda, bankinat, Kantieri i Riparimit, tunelet, kodrat përreth dhe më tutje plepat e ekualiptet që netëve na dukeshin si silueta murgjish të zinj që rrinin të rreshtuar e kokëulur anës detit. Por përveç detit e maleve që ishin siç i kishja lënë, të tjerat kishin ndryshuar ose nuk ishin më aty.
Kërkova për shumë shenja kujtimesh të vyera, e midis tyre më vajti mendja edhe tek ca stola të pafajshëm e të lirë parku, që kur ikëm ne, ngelën si gjithë gjërat e tjera të braktisura në buzëdetin e atij gjiri. Ishin stola që nuk kishin të bënin me luftrat për të cilat na kishin çuar atje, as nuk kishin ndonjë vlerë në para, por thjesht kishin ngelur në kujtesën time si një shenjë jo kushedi se çfarë e shoqërisë së nënujsave të asaj kohe. Kur nuk ishim në det e moti qe i mirë, pasi mbaronim punët e zakonshme nëpër nëndetëse, ca më këmbë e ca ulur, rrinim e bisedonim për pak minuta rreth atyre stolave.
…Por stolat nuk ishin më atje… dhe as drurët që dikur lëshonin hije mbi ta.
***
Nuk e di në se keni qenë apo keni dëgjuar ndonjëherë për Flandrën?!..
Pak si pa kuptim, por mua Flandra më lidhet me vitet e mija të Pasha Limanit.
Tingulli i emrit Flandër, më kujton lulëkuqet e brishta që skuqin fushat e saj dhe zogjtë e gëzuar që ndjekin njëri tjetrin në qiejt pranverorë. Gjuha që flasin banorët është ajo e Van Gogut ndërsa vera ka të verdhën e paharruar të pikturave të tij.
Larg, në kujtimet e mija të rinisë, jo vetëm sepse ato lulëkuqe më përzjeheshin me ato të vendlindjes ku kishja lënë kujtimet e fëmijërisë, por Flandra më qasej edhe nga një prej librave më të dashur e më ndikues të gjithë jetës time – novela “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit” e Remarkut.
…Pak kilometra më në perëndim të qytetit Lille, kryeqendrës së Flandrës Franceze, gjendet Fromelles, një fshat i vogël, në të cilin duken akoma gjurmët e transheve të dikurshme të Luftës së Parë Botërore, një nga thertoret më të mëdha të njerëzimit ku humbën jetën mbi 40 milion njerëz. Vetëm në një ditë, më 19 Korrik 1916, në Fromelles u vranë 5533 ushtarë australianë, krim për të cilin propaganda vazhdon e thotë se u vranë duke mbrojtur “atdheun” e tyre.
As sot e kësaj dite, unë nuk e di, se ç’lidhje kishin fushat e Flandrës me atdhetë e neozelandezëve, afrikanëve, australianëve, kanadezëve dhe amerikanëve e që gjendeshin mijra kilometra larg që aty. Por fakti është, se Fromelles i sotëm është i mbushur me memorialë lufte e varre pa emra dhe si rrallë diku tjetër aty lulëzon turizmi i vdekjes. Politikanë të ndryshëm të kësaj bote, shkojnë e vijnë në ato anë sa herë që ju nevojiten vota dhe pasi hipin në ca podiume të improvizuara, lëvdojnë të vdekurit që kalben poshtë asaj toke duke i quajtur heronj të lavdishëm që ranë për të mbrojtur atdhetë e tyre.
Këtë radhë në Fromelles, mua nuk më çoi kultura flemishe dhe as turizmi i vdekjes. Dhe as nuk doja ta shihja atë pjesë të memorialeve që përpiqen t’i shëndërrojnë krimet e luftës në ngjarje lavdije. Këtë radhë vëmendjen time e mori varreza e ushtarëve australianë të vrarë në maskrën e 19 Korrikut 1916 dhe një kompleks ndryshe prej bronzi, i cili qe vendosur në atë varrezë. E veçanta e asaj zgjedhjeje që quhej “Cobbers”, qe se ajo shmangte politikën dhe përjetësonte shoqërinë e sakrificat e ushtarëve të llogoreve për njëri-tjetrin. Ideja e memorialit vinte nga një histori e vërtetë e ndodhur ditën e masakrës kur një rreshter australian, me zero shanse për të mbijetuar, shkoi përballë grykave të pushkëve buzë transhesë armike dhe ngriti në krah shokun e plagosur. Besoja atëhere po besoj dhe sot se arsyeja e tërheqjes time ndaj atij memoriali, kish të bënte me ngjajshmërinë e shoqërive të llogoreve të Western Front, me ato të Pasha Limanit të kohës sime. Shoqëria e nënujësave të asaj kohe, ishte ndoshta gjëja më ngushëlluese që ne patëm ndonjëherë për gjatë gjithë jetëve tona.
Edhe sot, pas kaq shumë vitesh, pavarësisht diferencave në kohë e pangjajshmërisë në lloj, mua më duket sikur grupi i nxënësve të Kantorekut në Western Front, ishte pothuajse grupi i shkollarëve të Pasha Limanit të kohës sime. Në shoqërinë tonë nuk kishte ndonjë që të më thosh: “Ti djalë ke nevojë të thellohesh në mësimet e Partisë!” – gjë që në atë kohë ma thonin shpesh e më bënte të mendoja se e gjithë palumturia e asaj bote shkaktohej nga ata lloj njerëzish të vegjël që duke mos pasur vlera të tjera mundoheshin me çdo mjet të demonstronin besnikëri partiake.
Figura e Albert Kropp-it, më inteligjentit të asaj shkolle, më ngatërrohet me të ndjerin Harilla Rexhon, Joseph Behm, i cili ishte i pari që vdiste nga ai grup, më kujton Shefikun të cilin e arrestuan për ulje vigjilence në mesin e viteve ‘80, e me radhë deri tek Paul Baumeri, tek i cili gjeja ca ngjajshmëri me vehten e që vdiq në Western Front, vetëm një javë para armëpushimit dhe fundit të luftës, kohë kur titujt e gazetave shkruanin: -Asgjë e re nga fronti i perëndimit!
Aty nga mesi i viteve ‘80, djemtë e Pasha Limanit, ishin dukshëm po aq të dëshpëruar sa dhe djemtë e Western Front gjatë Luftës së Parë Botërore. Në ato vite me mungesa totale lirie dhe shpresash, unë besoja thellë, se ne ishim një tjetër brez i humbur, njëlloj si dhe ata djem të rinj e të pafajshëm, që pasi kishin humbur të gjitha llojet e gëzimeve dhe shpresave, kalbeshin nën fushat e Flandrës. Pjesa e parë e viteve ‘80, ishin kohëra zbaticash të thella e gabimesh të mëdha, kohëra pa gëzime e pa shpresa, kohëra kur propaganda e sistemit zëvëndësonte herojtë e munguar me viktima aksidentesh. Dhe si në të gjithë sistemet pa liri, ne kishim frikën e dënimit dhe të burgut, kishim frikë nga humbja e miqve dhe e emrit të mirë dhe terrorizoheshim kur mendonim se mos për shkakun tonë, njerëzit dhe familjet tona mund të vuanin pasojat e tmerrëshme të Luftës së Klasave.
Shpesh na dukej vehtja sikur na kishin ndarë si qëngjat që ndanin çobanët për sebepin e parë. E dinim qe nëse ndodhte diçka, ne do niseshim dhe nuk do ktheheshim më. Ishim të ndërgjegjshëm që pavarësisht shpirtit të sakrificës e përpjekjeve tona, arma jonë nuk konkuronte dot më. Dhe e vetmja gjë që i jepte arsye qenies sonë atje dhe që na bënte të ulnim kokën e të pranonim fatin tonë, ishte fakti se, nën atë kështjellën qesharake të propagandës, ishte vërtet dheu ku ne u lindëm dhe u rritëm. Ndërsa shoqëria që ndanim me njëri-tjetrin dhe shpresa e turbullt e një ndryshimi të mundëshëm ishin gjërat e mëdha që na ndihmonin për të mbijetuar.
Kishja dëgjuar që kënga “Lili Marlen”, kishte lindur në transhetë e Luftës së Parë Botërore, por nuk kishja dëgjuar se po atje qe shkruar dhe një poemë tjetër e trishtuar lufte, e quajtur “In Flanders Fields”. Është një poemë që flet për lulëkuqe që rriteshin midis kryqeve të varreve të djemve që luftuan e vdiqën në transhetë e Western Front. “Në fushat e Flandrës, lulëkuqet rriten, midis kryqesh, radhë e radhë…” – thotë poema.
Ishte shkruar nga një kirurg të cilit njëlloj si mua dhe shokëve të mij mjekë e inxhinierë, i patën dhënë një uniformë oficeri dhe e patën urdhëruar të shkonte në prapavijat e Western Front. Emri i tij ishte John McCrae dhe kishte lindur në Guelph të Ontarios së Kanadasë, një qytezë rreth një orë e pak larg nga shtëpia ime e sotme në Michigan të Shteteve të Bashkuara. Edhe ai, njëlloj si miliona të tjerë do të vdiste në Western Front, pa e arritur dot fundin e asaj lufte.
Dhe sot, për hatër të poemës së John McCrae, 11 Nëntori i vitit 1918, dita e armëpushimit të asaj lufte përveç se Dita e Kujtimit (Remembrance Day), quhet dhe Dita e Lulëkuqeve (Poppy Day).
***
Banorët e Flandrës të thonë se në netët e gjata të dimrave të saj, zërat e erërave të trishtuara të Detit të Veriut, janë aq vajtuese sa të duken si rënkimet e shpirtërave të atyre miliona djemve që kalben nën dherat e ngrira dhe që si dhurata të fundit nga bota e të gjallëve patën veç plagët tërë dhimbje e pa shërim që morën nëpër transhetë e Western Front.
Kohët ecin, por në memorien time bashkë me varret e të vrarëve, memorialet dhe gjurmët e thella të transheve të Western Front, përzjehen dhe historitë e djemve të Pasha Limanit. Ndryshimi është se në Pasha Liman nuk fryjnë erëra të ftohta si ato të Detit të Veriut por erërat e ngrira të dimrave të politikës që fshijnë dhunshëm ngjarje e kohëra nga memorja e historisë.