Xhevat Kallajxhi:
Të përunjem Dom Zadeja, Krenaria e Fisit të Ilirisë!
nga Frank Shkreli
“Poeti i ëmbëlsisë”, e quanin – pushkatuar
nga komunistët me 25 mars 1945, në Shkodër
Dje shënova me, modesti, por me shumë respekt, në kujtesë të 25 marsit, 1945, Ditës së pushkatimit të Prekë Calit, legjendarit të Malësisë së Madhe Frank Shkreli: Kujtojmë Prekë Calin e Malësisë së Madhe, pushkatuar nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, 25 Mars, 1945 | Gazeta Telegraf dhe 14-malësorëve të tjerë, bashkëpuntorë të tij. Por në këtë grup të ekzekutuarish nga regjimi komunist i Enver Hoxhës ishte edhe Dom Ndre Zadeja, që sipas disa burimeve ishte kleriku i parë katolik që u vra në moshën 52-vjeçare nga komunistët shqiptarë në qytetin e Shkodrës, në atë ditë të zezë të vitit 1945.
Sipas burimeve, përfshi Radio Vatikanin, ka qenë Gjykata Ushtarake e Shkodrës – e përbërë nga kryetari Hamid Keçi, antarë, Mustafa Iljazi dhe Arif Gjyli, prokuror Sotir Dodona dhe sekretari Shaban Kuçi – ajo që me 16 shkurt 1945 kishte dhenë vendimin e prerë: “Për të pandehurin Dom Ndre Zadeja, vdekje me pushkatim”. Ndërkaq, Gjykata e Lartë Ushtarake në Tiranë, me datën 28 shkurt 1945, ka refuzuar kërkesën e Dom Ndre Zadejës për lehtësimin e dënimit, “vdekje me pushkatim” – duke i hapur rrugën pushkatimit të klerikut të parë katolik në Shkodër me 25 mars 1945, në Zallin e Kirit, pas murit të Rrëmajit. Burime të ndryshme nga dëshmitarët e kohës citojnë të ndjerin Dom Ndre Zadeja të ketë thenë fjalët e fundit para pushkatimit: “Ah, moj Shqipni, moj mizore e çka të baj ma shumë, për ty?!”
Të gjitha burimet e paraqesin Dom Ndre Zadejën si një njeri që posedonte kulturë të lartë, dhe si rrjedhim i njohurisë së tij të disa gjuhëve të huaja, ai ishte i mirë informuar mbi zhvillimet politiko-ushtarake të kohës dhe kishte parashikuar rrezikun që po i vinte, jo vetëm Shqipërisë, (“për një re të zezë që po mbulonte Shqipërinë”), por edhe Evropën e botën, diktatura e komunizmit barbar ndërkombëtar.
Dom Ndre Zadeja, njihej si meshtar i palodhur në mbrojtjen e fesë, e si shqiptar-patriot dallohej për veprimtarinë e tij në mbrojtje të drejtave të Atdheut, të identitetit dhe dinjitetit kombëtar të shqiptarëve. Atëherë dhe sot, ai konsiderohej si njëri prej shkrimtarëve më të mëdhenj të katolicizmit shqiptar. Në Shkodër e thërrisnin “poeti i ëmbël” apo “poeti i ëmbëlsisë”. Si veprimtar dhe krijues në fushën gjuhësore e kulturore, ai mbante shoqëri dhe miqësi të ngushta me më të dalluarit e kulturës shqiptare të asaj kohe në Shkodër, por edhe më gjerë, personalitete si At Gjergj Fishtën e Dom Ndre Mjedën, ndër të tjerë.
Si njeri i artit e kulturës, Dom Zadeja e njihte mjaft mirë historinë dhe fatin e popujve që kishin rënë nën diktaturën komuniste, por ishte i vetëdijshëm se e Vërteta duhej thënë, me gjithë rrezikun që i kanosej atij dhe të gjithë atyre që kundërshtonin diktaturën komuniste. Si mbrojtës i së Vërtetës, Dom Ndre Zadejës, pushka kriminale komuniste ia ndërpreu fjalët dhe jetën me 25 mars 1945, në moshën 52-vjeçare.
Kështuqë, me pushkatimin e Dom Ndre Zadejës, regjimi komunist i Tiranës kishte filluar zbatimin e urdhërit famëkeq të emisarëve të Partisë Komuniste të Jugosllavisë që, si hap të parë, të zhduknin Kishën Katolike Shqiptare dhe përfaqësuesit e saj më të dalluar, nëqoftse duan të jenë të suksesshëm në vendosjen e komunizmit në Shqipëri.
Ky përvjetor i pushkatimit të Dom Zadejës më solli në kujtesë një vjershë të ish-kolegut tonë në Zërin e Amerikës dhe mësuesit tim të shtrenjtë, Xhevat Kallajxhi, dedikuar Ndre Zadesë, “Kryeheroit të patriotizmit dhe të virtutave tradicionale shqiptare”, sipas tij. Ndonëse ky vit, shënon sivjet edhe 35-vjetorin e kalimit në amshim të Xhevatit, m’u duk e arsyeshme që me këtë rast të kujtoj këto dy përvjetorë duke sjellur për lexuesin vjershën e Xhevat Kallajxhiut, gazetarit, poetit dhe shkrimtarit nga Gjirokastra, kushtuar Dom Ndre Zadejës, priftit katolik nga Shkodra, pushkatuar pa kurrfarë faji më 25 Mars 1945, – duke kujtuar të dy këta burra të Kombit. Frank Shkreli/ Në kujtim të Xhevat Kallajxhiut njërit prej dekanëve të gazetarisë shqiptare | Gazeta Telegraf
Xhevat Kallajxhi i ka kushtuar vjershën Zadesë, “patriotit të flakët, klerikut dhe shkrimtarit” siç e quante ai, i cili ishte nga viktimat e para që u pushkatuan nga komunistët, pranverën e vitit 1945 në Shkodër dhe në mbarë Shqipërinë. Xhevat Kallajxhi ia kushtoi Dom Ndre Zadejës, “Patriotit të flakët, klerik dhe shkrimtar i shquar”, i akuzuar si “fashist, trathëtar dhe armik i popullit”, nga regjimi komunist. Xhevati kujton gjithashtu se me 10 Prill 1945, në Leuca të Italisë, ku ai me të tjerë bashkatdhetarë anti-komunistë, ishin strehuar pas arratisjes nga Shqipëria – në Kishën e Leucas ëshët zhvilluar ceremoni përshpirtjeje për Dom Ndre Zadejen, ku mori pjesë kolonia e përkohëshme shqiptare në atë vend, para se të largoheshin për Amerikë dhe vende të tjera, shkruan ai.
Ndalu, dorë Mizore! Sot, pra, kujtojmë përvjetorin e pushkatimit, (“Ndalu dorë mizore!) të Lumit Dom Ndré Zadejës, meshtar, poet e atdhetar i flakët dhe Xhevat Kallajxhi, ish-kolegun tim në Zërin e Amerikës, gazetarin e shquar dhe aktivistin e çeshtjes shqiptare në Shtetet e Bashkuara për dekada, në 35-vjetorin e kalimit të tij në amshim.
Xhevat Kallajxhi – ish-redaktor i Zërit të Amerikës dhe kryeredaktor i gazetës Dielli, organ i Federatës Pan-Shqiptare Vatra në Amerikë – kushtuar Dom Ndre Zadejës me rastin e pushkatimit të tij në vitin 25 Mars 1945, nga regjimi diktatorial komunist i Enver Hoxhës.
Lot e Shpresa – Vjersha, libër i botuar në Amerikë, 1976 – me autor Xhevat Kallajxhi ish-redaktor i Zërit të Amerikës dhe ish-Kryedaktor i Gazetës Dielli, organ i Federatës pan-Shqiptare Vatra në Amerikë
Frank Shkreli